421 saylı “Mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi öhdəlikləri” hesabında uçot

Təxirə salınmış vergi – mühasibat uçotu ilə vergi uçotu arasında müvəqqəti fərqlərin yaranması nəticəsində, gələcək dövrlərdə ödəniləcək və ya geri qaytarılacaq vergi məbləğidir. Bu fərqlər mühasibat və vergi məqsədləri üçün gəlir və xərclərin tanınması arasında uyğunsuzluq olanda yaranır. Təxirə salınmış vergi mühasibat balansında aktiv və ya öhdəlik kimi tanınır. Bu məqalədə belə öhdəliklərin 421 saylı “Mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi öhdəlikləri” hesabında uçotu şərh olunur.

Təxirə salınmış vergi aktivlərinin uçotu müəssisələr üçün Hesablar Planının “Uzunmüddətli aktivlər” bölməsinin 16-cı maddəsinə aid olan 161 saylı (mənfəət vergisi üzrə) və 162 saylı (digər vergilər üzrə) hesablarında aparılır.

Təxirə salınmış vergi: əsas anlayışlar

Təxirə salınmış vergilər müəssisənin maliyyə hesabatları üzrə əldə etdiyi mənfəət (mühasibat mənfəəti) ilə vergi qanunvericiliyinə əsasən vergi hesablanması üçün qəbul edilən mənfəət (vergi mənfəəti) arasındakı fərqlərdən yaranır. Bu fərqlər əsasən müvəqqəti xarakter daşıyır, yəni onlar bir dövrdə yaranıb gələcək dövrlərdə geri dönür.

Təxirə salınmış verginin uçotu zamanı aşağıdakı əsas anlayışların mahiyyətini bilmək vacibdir:

• müvəqqəti fərq – mühasibat və vergi uçotunda gəlir və ya xərcin tanınmasına fərqli yanaşma nəticəsində yaranan məbləğ;
• təxirə salınmış vergi öhdəliyi – müvəqqəti fərqlər nəticəsində gələcəkdə ödəniləcək vergi məbləği;
• təxirə salınmış vergi aktivləri – gələcəkdə vergi güzəşti və ya az ödəmə ilə nəticələnən fərqlər.

Təxirə salınmış vergi öhdəlikləri, vergiyə cəlb olunan müvəqqəti fərqlərdən yaranır və müəssisənin gələcək dövrlərdə ödəməli olduğu mənfəət vergisini artıracaq potensial vergi yükünü təmsil edir.

Bu öhdəliklər, mühasibat uçotunda gəlir və ya aktiv tanındığı, lakin vergi uçotunda hələ tanınmadığı hallarda meydana çıxır. Beləliklə, gələcəkdə həmin gəlir və ya aktivin vergi uçotuna daxil edilməsi əlavə vergi ödənişinə səbəb olur, bu isə təxirə salınmış vergi öhdəliyinin tanınmasını tələb edir.

“Mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi aktivləri” hesabının məzmunu

421 saylı “Mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi öhdəlikləri” hesabında əks etdirilən ümumiləşdirilmiş məlumatların mənbəyi vergi tutulan müvəqqəti fərqlər ilə əlaqədar gələcəkdə ödənilməli olan mənfəət vergisi məbləğləridir.

Belə məbləğlərin yaranma səbəbi uçot mənfəəti ilə vergi mənfəəti (vergi zərəri) arasında yaranan müvəqqəti fərqlərdir, məsələn:

• mühasibat və vergi uçotunda fərqli amortizasiya normaları tətbiq edilir – mühasibat uçotunda əsas vəsait 8 ilə silinir, amma vergi məqsədi ilə 5 ilə – nəticədə ilk illərdə təxirə salınmış vergi öhdəliyi yaranacaq;
• mühasibat uçotunda tanınan bəzi xərclər (məsələn, bəzi ehtiyatlar) vergi uçotunda tanınmaya bilər – bu halda vergi məqsədilə gəlir daha yüksək göstərilir və bu müvəqqəti fərqi gələcəkdə tənzimləmək mümkündür.
• beynəlxalq standartlara əsasən bəzi maliyyə alətləri (səhmlər, istiqrazlar) ədalətli (fair value) dəyərlə qiymətləndirilir, lakin bu vergi uçotunda bu tanınmaya bilər yaxud fərqli dəyərlə götürülür.
• əvvəlki illərin zərərlərinin əvəzləşdirilməsi məhdudiyyətləri – bəzi hallarda keçmiş illərin zərərləri vergi məqsədi ilə yalnız müəyyən dövr ərzində əvəzləşdirilə bilər, lakin mühasibat uçotunda bu fərqli formada əks etdirilir.

Belə bir nümunəyə baxaq. Şirkət 100 000 manat dəyərində əsas vəsaiti alıb. Mühasibat uçotunda 8 illik (illik – 12500 manat)  vergi məqsədləri üçün 5 illik amortizasiya (illik – 20000 manat) tanınır. İlk illərdə vergi uçotu daha çox xərc tanınır, vergi məqsədləri üçün gəlir və uyğun olaraq hazırda daha az vergi hesablanacaq. Gələcəkdə isə gələcəkdə daha çox vergi ödəniləcək – bu, təxirə salınmış vergi öhdəliyidir.

Uçot mənfəəti və vergi mənfəəti anlayışları AR MN kollegiyasının Q-01 №-li “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları”-nın 36.3 maddəsində şərh olunub: “Uçot mənfəəti vergi xərclərinin çıxılmasından əvvəl dövr üzrə mühasibat uçotu subyektinin mənfəəti və ya zərəridir. Vergi mənfəəti (vergi zərəri), Vergi Məcəlləsinə uyğun olaraq müəyyən olunan mənfəət vergisinin ödənildiyi (əvəzinin alındığı) dövr üzrə hesablanılan mənfəət və ya zərərdir.”

421 saylı hesab üzrə tənzimləmələr

421 saylı “Mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi öhdəlikləri” hesabı üzrə əməliyyatların tərkibi, müxabirləşmələrin verilməsi, uyğun subhesabların açılması AR MN kollegiyasının yuxarıda qeyd edilən qaydaları ilə tənzimlənir. Həmin qaydaların 17.2-ci bəndinə görə, bu hesabda “mühasibat uçotu subyektinin fəaliyyətinin həyata keçirilməsi zamanı mənfəət vergisi üzrə vergi tutulan müvəqqəti fərqlər ilə əlaqədar gələcəkdə ödənilməli olan mənfəət vergisi barədə ümumiləşdirilmiş məlumatlar əks etdirilir”. Hesab üzrə mühasibat yazılışları verilərkən qaydaların aşağıdakı bəndləri nəzərə alınır:

• hesabat dövrünün təxirə salınmış vergi öhdəlikləri üzrə – qaydaların  3.3-cü  bəndi;
• mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi öhdəlikləri hesablanan zaman, keçmiş illər üçün təxirə salınmış vergi aktivləri mövcud olduqda – qaydaların 36.4-cü bəndi.

Hesab üzrə uçotun tənzimlənməsi zamanı “Mənfəət vergisi” adlı MUBS12 (IAS12) beynəlxalq standartının tələbləri də nəzərə alınmalıdır. Bu standart təxirə salınmış vergi aktiv və öhdəliklərinin tanınması və ölçülməsi qaydalarını müəyyən edir.

421 saylı hesab üzrə mühasibat yazılışlarına nümunələr

Müəssisə ilin əvvəlində ilkin dəyəri 100 000 manat, faydalı istifadə müddəti 5 il nəzərdə tutulan kompüterlər (yüksək texnologiyalar məhsulu olan hesablama texnikası) alıb. Müəssisədə qəbul edilmiş uçot siyasətinə əsasən mühasibat uçotunda torpaq tikili və avadanlıqlara amortizasiya hesablanması zamanı bərabər hesablama (düz xətt) metodu tətbiq edilir. Vergi uçotunda isə amortizasiyanı Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 114-cü maddəsinə uyğun olaraq azalan qalıq metodu ilə hesablayır. Mənfəət vergisi 20 faizdir. Cari il üçün amortizasiya nəzərə alınmadan mənfəəti 200 000 manat təşkil edib. Mühasibat və vergi uçotuna görə illik amortizasiya xərclərini və bu xərclər çıxıldıqdan sonra mənfəət vergisini hesablayaq.

Mühasibat uçotu:

1. Amortizasiya xərcləri – 100000 / 5 = 20 000 manat.
2. Mənfəət vergisi – (200000-20000) *20%= 36 000 manat.

Vergi uçotu:

1. Amortizasiya xərcləri – 100000 *25% = 25 000 manat
2. Mənfəət vergisi – (200000-25000) *20%= 35 000 manat

Mühasibat uçotu üzrə mənfəət (180000 manat) vergiyə cəlb olunan mənfəətdən (175000 manat) çoxdur – cari ildə daha az vergi ödəyir – gələcək illərdə daha çox vergi ödəyəcək – təxirə salınmış vergi öhdəliyini (36000-35000=1000 manat) yaradır.

Mühasibat yazılışları zamanı 421 saylı “Mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi öhdəlikləri” hesabından istifadə nümunəsi aşağıdakı cədvəldə verilib.

Sonda qeyd edək ki, mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi aktivlərinin uçotu 161-ci hesabda aparılır.