Birləşmiş Ştatlarda iqtisadiyyat azad sahibkarlıq və çeviklik prinsipinə əsaslanır. Sahibkarlıq Amerika təfəkkürünün əsasını təşkil edir və amerikalıların əhəmiyyətli bir hissəsi fərdi əmək fəaliyyəti ilə təmin olunmağa və ya öz biznesini qurmağa can atır.
Birləşmiş Ştatlarda öz biznesini açmaq işi asandır və çox vaxt aparmır. Rəsmi məsələlərin həllinin əksəriyyəti poçt vasitəsilə həyata keçirilir (Floridada biznesə başlamaq üçün təxminən üç saat kifayətdir). ABŞ-da işsizliyin səviyyəsi çox aşağıdır (4,5%), müəssisənin iflasa uğraması halında əmək həyatına qayıdışı asanlaşdırır.
Hofstedin (1980) Amerika iqtisadiyyatı Birləşmiş Ştatları ilə bağlı araşdırmasından aydın olur ki, bu ölkədə fərdiyyətçilik və kişi dəyərləri, yəni uğur, qəhrəmanlıq və maddi nailiyyət güclü şəkildə hökmranlıq edir.
Bu araşdırmada biz həmçinin riskin əhəmiyyətsiz şəkildə qəbulunu və hakimiyyətlə məsafə saxlanılmasını da qeyd etməliyik. Bu son iki xüsusiyyət Amerika şirkətləri daxilində gizli strukturların yaradılmasına kömək edir, bu strukturlarda iyerarxik mövqelərdə olanlar öz səlahiyyətlərini tabeçiliyində olanlar qarşısında daim əsaslandırmalıdırlar və şirkət fəaliyyətlərində şəxsi təşəbbüs və risklərə diqqət yetirilir.
Hofstedin bu mədəni aspektləri amerikan şirkətlərinin iş üsullarını və təşkilatını daha yaxşı başa düşməyə imkan verir və bu, nəticə etibarilə korporativ strukturun bir komponenti kimi mühasibat peşəsinin təşkili haqqında ümumi bir təsəvvür yarada bilər.
C. J. Grey (1988) Hofstedin işini xüsusi olaraq mühasibatlıq peşəsinə yönəltməklə inkişaf etdirməyə çalışıb. Beləliklə, o, mədəni dəyərlərlə birbaşa əlaqəli olan dörd uçot dəyərini müəyyən edib, – Dövlət nəzarətinə qarşı peşəkarlıq – Çevikliyə qarşı birlik – Optimizmə qarşı mühafizəkarlıq – Şəffaflığa qarşı məxfilik. Burada qeyd etməliyik ki, Greyin ilk iki dəyəri mühasibatlıq peşəsinin tənzimlənməsinə, son ikisi isə maliyyə məlumatlarının açıqlanmasına aiddir.
Birləşmiş Ştatlara gəldikdə isə, burada peşəkarlığa doğru dəqiq tendensiya müşahidə olunur, yəni, Birləşmiş Ştatlarda mühasibat uçotu normalarının və standartlarının müəyyən edilməsi məsələsi bunun üçün zəruri təcrübəyə malik olan səlahiyyətli mütəxəssislərdən ibarət təşkilatlara həvalə edilir.
Nəticədə deyə bilərik ki, əgər bu tətbiq şirkətin imicinə yaxın həqiqətə yaxınlaşmağa çalışırsa, Amerika mühasibat uçotu sistemi standartların çevikliyi ilə xarakterizə olunur, onların hər birinin ətraf mühit amillərindən asılı olaraq tətbiqi bir şirkətdən digərinə fərqlənə bilər.
Maliyyə məlumatlarının açıqlanma üsulu ilə bağlı balans dəyərinə gəldikdə, qeyd etməliyik ki, ABŞ (həmçinin anglo-sakson ölkələri) çox güclü nikbinliklə xarakterizə olunurlar. Həqiqətən də amerikalılar “riskə getməyin” tərəfdarıdırlar. Həmişə çalışırlar ki, investorları qane edəcək daha yaxşı nəticələr göstərsinlər.
Amma bununla yanaşı, amerikalılar özlərini mühasibat informasiyasının şəffaflığına hörmətlə yanaşmağı öhdələrinə götürürlər ki, bu da Amerika şirkətləri üçün maliyyələşmənin əsas mənbəyi olan maliyyə bazarının müəyyən effektivliyinin vacib şərtidir.
İnstitusional amillər; təsirin uçot amili
Mühasibat uçotuna təsir edən institusional amillər qismində biz aşağıdakıları göstərə bilərik: vergi sistemi, maliyyələşdirmə sistemi, həmçinin standartlaşdırma prosesi və mühasibat peşəsi.
Vergi sistemi
Dünyanın əksər ölkələri kimi, Birləşmiş Ştatlar da öz vətəndaşlarının və xüsusilə də öz şirkətlərinin vergiyə cəlb olunması hesabına öz büdcə xərclərini maliyyələşdirirlər. Bunun üçün Birləşmiş Ştatlar özlərini Amerika iqtisadiyyatının əsasını təşkil edən şirkətlər haqqında məlumat toplayan kifayət qədər güclü administrasiya ilə təchiz ediblər.
Beləliklə, IRS-in (ABŞ vergi administrasiyası) malik olduğu səlahiyyətləri nəzərə alaraq, ABŞ dövlətinin tətbiq etdiyi vergi qaydalarının mühasibat uçotu qaydalarına və təcrübəsinə təsir edib-etməməsi şübhə doğurur.
Vergi sistemi ilə mühasibat uçotu arasında çox aydın bir bölgü mövcuddur. Bunu o faktla izah etmək olar ki, ümumi hüquq ölkələrində mühasibatlıq qaydalarının peşəkarların xeyrinə mərkəzsizləşdirilməsi mövcuddur, bu isə o deməkdir ki, peşə avro-kontinental ölkələrdən xeyli əvvəl muxtar şəkildə təşkil olunmuşdu.
Əgər nümunə qismində ABŞ-ı götürsək, AICPA (Amerika sertifikatlaşdırılmış mühasiblər İnstitutu) 1887-ci ildə yaradılıb, Fransanın diplomlu mühasiblər ordeni isə 1942-ci ilə qədər formalaşmamışdı.
Həmin təcrübə anglo-sakson ölkələrində mühasibat peşəsinə müəyyən imkanlar verdi ki, bu da mühasibat uçotu və vergitutma qaydalarını bir-birindən ayırmağa imkan verdi.
Həqiqətən, ABŞ-da xərclərin çıxılmasından əldə edilən gəlir onların tanınması ilə əlaqəli deyil və vergilərin hesablanması qaydaları eyni güman edilən təxminlərə münasibətdə tamamilə ayrılmışdır.
Bununla belə, bu bölünmə qaydasının bəzi zəif tərəfləri vardır, çünki əgər Amerika şirkəti öz səhmlərini qiymətləndirmək üçün LIFO metodundan istifadə edirsə, bu şirkət vergi nəticələrini hesablamaq üçün də eyni metoddan istifadə etməlidir, lakin buna baxmayaraq, demək olar ki, ABŞ-da vergi qaydaları və mühasibat uçotu qaydalarını ayırmaq üçün güclü bir tendensiya mövcuddur.
Standartlaşdırma prosesi
Mühasibat uçotunun standartlaşdırılması prosesi və peşənin təşkili maliyyə hesabatlarının praktikasına güclü təsir göstərir. Bununla əlaqədar iki əsas yanaşmanı ayırmaq olar:
- dövlət standartlaşdırılması
- özəl sektorun standartlaşmaya yanaşması
Mühasibat uçotu qaydalarının qeyri-mərkəzləşdirilməsi konseptual çərçivəyə riayət etməklə peşənin ehtiyaclarına uyğun standartlar hazırlayan mütəxəssislər üçün faydalıdır. Bu o deməkdir ki, mühasibat peşəsi ətraf mühitdə baş verən dəyişikliklərdən irəli gələn yeni mühasibat çətinliklərinə daha həssas peşədir və bu, mühasibat uçotunun standartlaşdırılmasının dövlət tərəfindən təmin edildiyi və standartların hazırlanması prosedurlarının aparıldığı avrokontinental ölkələrindən fərqli olaraq, daha çox vaxt tələb edir.
Bununla belə, ABŞ-da mühasibat uçotunun standartlaşdırılmasının tamamilə özəl sektor tərəfindən idarə olunduğunu söyləmək olmaz, üstəlik, Amerika maliyyə bazarının tənzimləyicisi SEC öz səlahiyyətlərini yeni yaradılmış standarta köçürməlidir ki, listing şirkətlərinin maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında o, tətbiq oluna bilsin.
Digər təsiredici amillər
Daha əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, biz ABŞ-da mühasibat uçotuna təsir göstərən əsas amilləri sadaladıq, lakin təsiri az və ya çox mühüm olan və ya öz növbəsində Birləşmiş Ştatlarda mühasibat uçotuna təsir edən amillərə təzyiq göstərən digər amillər də vardır. Buna misal olaraq, Birləşmiş Ştatların anqlo-sakson təsiri altında qalmasına və nəticədə qanunlar, ticarət adətləri və əvvəllər göstərildiyi kimi, peşənin təşkili və mühasibatlıq təcrübəsi baxımından, yeni dünya Britaniya dəyərləri və ənənələrinin ixracına gətirib çıxarmasına səbəb olan müstəmləkəçiliyi göstərmək olar.
Bu yaxınlarda ABŞ-da mühasibat uçotu sahəsi 1929-cu il fond bazarının çökməsindən sonra əhalinin maliyyə bazarlarına inamının itirilməsi və ya bir neçə Amerika pensiya fondunun iflasına səbəb olan ENRON şirkəti ilə əlaqəli qalmaqalı kimi digər hadisələrdən də təsirlənmişdir.
Mühasibat uçotu və biznes arasında fərq nədir?
