Torpaq, tikili, avadanlıqlar üzrə uçot
Torpaq, tikili, avadanlıqlar (yaxud əsas vəsaitlər) mühasibat uçotunun hesablar planının 11-ci maddəsi üzrə uçota alınır. Əsas vəsaitlərin uçotunun əsas məsələləri:
- həmin aktivlərin tanınması;
- onların balans dəyərinin, habelə;
- müvafiq amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərlərinin müəyyən edilməsidir.
Bunlar 16 saylı Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartları (IAS 16): “Torpaq, tikili və avadanlıqlar” əsasında tənzimlənir. Bu standartın məqsədi maliyyə hesabatlarının istifadəçilərinin müəssisənin torpaq, tikili və avadanlıqlara investisiyaları və həmin investisiyalardakı dəyişikliklər haqqında məlumat əldə edə bilməsi üçün əsas vəsaitlərin uçot qaydalarını müəyyən etməkdir.
MUBS (IAS) 16-ya görə torpaq, tikili və avadanlıqlar elə maddi aktivlərdir ki, bunlar:
- malların və xidmətlərin istehsalı və ya tədarükü, icarə və ya inzibati məqsədlər üçün istifadə üçün nəzərdə tutulmuşdur və
- bir hesabat dövründən artıq istifadə edilməsi gözlənilir.
Torpaq, tikili, avadanlıqların uçotu üzrə mühasibat hesablarının açılması, müxabirləşmələrin verilməsi AR MN kollegiyasının Q-01 №-li “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları” ilə tənzimlənir. Bu qaydalara əsasən qeyd edilən aktivlərin dəyərinin uçotu, yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri və məsrəflərin kapitallaşdırılması Hesablar Planının uyğun olaraq 111, 112 və 113 saylı hesablarında uçota alınır. Aşağıdakı məqalələrdə 111 və 112 saylı hesablar üzrə müxabirləşmələrlə aşağıdakı keçidlərdə tanış olmaq olar:
- 111 – “Torpaq tikili və avadanlıqların dəyəri”;
- 112 – “Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri”.
Əsas vəsaitlərlə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılmasının uçotu
Təcrübədə heç də həmişə əsas vəsaitlər alınan kimi dərhal istismara verilmir. Bəzi hallarda onlar özlərinin istimar vaxtının başlanmasını gözləyir, bəzi hallarda isə əlavə təmir quraşdırma işlərinin bitməsini gözləməli olurlar.
Bu cür hallarda əsas vəsaitlərə çəkilmiş məsrəflər onun ilkin dəyərini artırır, yəni alış qiymətinin üzərinə gəlir, ilk olaraq 113 nömrəli hesabda uçota alınır. Bu hesabın adı “Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması” hesabıdır. Aktiv hesab olub, başlanğıc mərhələdə müəssisəyə müxtəlif mənbələrdən daxil olan, digər halda daxildə istifadə məqsədilə müəssisənin özü tərəfindən hazırlanan əsas vəsaitlərə çəkilən məsrəflər qeydə alınır. Əsas vəsait istismara verilənə qədər bu məsrəflər 113 “Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması” hesabının debet hissəsində əks olunur.
113 №-li “Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması” hesabı üzrə aşağıdakı subhesablar açmaq olar (qaydaların 12.12. bəndi):
Torpaq, tikili, avadanlıqların kapitallaşdırılması ilə bağlı nümunələri nəzərdən keçirək.
Torpaq, tikili, avadanlıqlar haqqı ödənilməklə digər müəssisələrdən alındıqda kapitallaşdırma
Nümunə 1: “A” MMC “B” MMC-dən dəyəri 3300 manat olan avadanlıq almışdır. 594 manat ƏDV hesablanmışdır. Avadanlıq quraşdırılan zaman 200 manat xərc çəkilmişdir (ƏDV-siz).
| Sıra №-si | Əməliyyatın adı | Debet | Kredit | Məbləğ (AZN) |
| 1 | Digər müəssisədən alındıqda | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 531 – Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları | 3300.00 |
| 2 | ƏDV hesablandıqda | 241 – Əvəzləşdirilən ƏDV | 531 – Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları | 594.00 |
| 3 | Quraşdırma xərcləri kapitallaşdırıldıqda | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 531 – Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları | 200.00 |
| 4 | Kapitallaşdırılmış Avadanlıq istismara verildikdə | 111 – Torpaq, tikili və avadanlıqlar – Dəyər | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 3500.00 |
Torpaq, tikili, avadanlıqlar digər müəssisələrdən alınan zaman ƏDV-nin əvəzləşdirilməsi hüququ yaranmırsa, həmin ƏDV məbləği Torpaq, tikili, avadanlıqların ilkin dəyərinin üzərinə əlavə edilir.
Nümunə 2: “A” MMC “B” MMC-dən dəyəri 4500 manat olan avadanlıq almışdır. “A” MMC ƏDV ödəyicisi olmadığı üçün hesablanan 810 manat ƏDV məbləğini əvəzləşdirmək hüququ yoxdur. Avadanlıq quraşdırılan zaman 200 manat xərc çəkilmişdir (ƏDV-siz).
| Sıra №-si | Əməliyyatın adı | Debet | Kredit | Məbləğ (AZN) |
| 1 | Digər müəssisədən alındıqda | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 531 – Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları | 4500.00 |
| 2 | ƏDV hesablandıqda | 241 – Əvəzləşdirilən ƏDV | 531 – Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları | 810.00 |
| 3 | ƏDV-ni əvəzləşdirmək hüququ olmadıqda | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 241 – Əvəzləşdirilən ƏDV | 810.00 |
| 4 | Quraşdırma xərcləri kapitallaşdırıldıqda | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 531 – Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları | 200.00 |
| 5 | Kapitallaşdırılmış Avadanlıq istismara verildikdə | 111 – Torpaq, tikili və avadanlıqlar – Dəyər | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 5510.00 |
Torpaq, tikili, avadanlıqlar müəssisənin təsisçisi tərəfindən nizamnamə kapitalı şəklində qoyulduqda kapitallaşdırma
Nümunə 3: “A” MMC-nin təsisçisi 4000 manat dəyərində əsas vəsaiti nizamnamə kapitalı şəklində qoymuşdur. Bu əsas vəsait quraşdırılan zaman 700 manat xərc çəkmişdir.
| Sıra №-si | Əməliyyatın adı | Debet | Kredit | Məbləğ (AZN) |
| 1 | Nizamnamə kapitalı şəklində qoyulduqda | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 302 – Nominal (nizamnamə) kapitalın ödənilməmiş hissəsi | 4000.00 |
| 2 | Quraşdırma xərcləri kapitallaşdırıldıqda | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 531 – Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları | 700.00 |
| 3 | Kapitallaşdırılmış Avadanlıq istismara verildikdə | 111 – Torpaq, tikili və avadanlıqlar – Dəyər | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 4700.00 |
Torpaq, tikili, avadanlıqlar müəssisə daxilində yaradıldıqda kapitallaşdırma
Nümunə 4: “A” MMC öz daxilində istifadə etmək məqsədilə əsas vəsait qurmaq qərarını almışdır. Bu əsas vəsaitin qurulmasına “A” MMC öz işçilərini cəlb etmişdir. İşçilərin sayı 5 nəfərdir və cəmi 4750 manat əməkhaqqı hesablanmışdır. Əsas vəsait qurulan zaman 2800 manatlıq materialdan istifadə olunmuşdur.
| Sıra №-si | Əməliyyatın adı | Debet | Kredit | Məbləğ (AZN) |
| 1 | Qurulma zamanı material istifadə edildikdə | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 201 – Material ehtiyatları | 2800.00 |
| 2 | Əməkhaqqı əsas vəsaitin dəyərinə aid edildikdə (kapitallaşma) | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 533 – Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar | 4750.00 |
| 3 | İşəgötürən hesabına sosial sığorta haqqı proqram təminatının dəyərinə aid edildikdə (22%) | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 522 – Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər | 899.20 |
| 4 | İşəgötürən hesabına işsizlikdən sığorta haqqı əsas vəsaitin dəyərinə aid edildikdə (0.5%) | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 523-1 – Digər məcburi ödənişlər üzrə öhdəliklər | 27.64 |
| 5 | İşəgötürən hesabına icbari tibbi sığorta haqqı əsas vəsaitin dəyərinə aid edildikdə (2%) | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 523-2 – Digər məcburi ödənişlər üzrə öhdəliklər | 110.56 |
| 6 | Əsas vəsait tam hazır vəziyyətə gətirildikdən sonra istismara verildikdə | 111 – Torpaq, tikili və avadanlıqlar – Dəyər | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 8587.40 |
Torpaq, tikili, avadanlıqlar əvəzsiz alındıqda kapitallaşdırma
Nümunə 5: “A” MMC “B” MMC-dən əvəzsiz olaraq, yəni hər hansı ödəniş etmədən Əsas vəsait əldə etmişdir. Əsas vəsait quraşdırılarkən “A” MMC digər “C” MMC-ə 300 manat ödəniş etmişdir. Həmin Əsas vəsaitə bazar qiyməti tətbiq edilmiş, 2300 manat olaraq dəyərləndirilmişdir.
| Sıra №-si | Əməliyyatın adı | Debet | Kredit | Məbləğ (AZN) |
| 1 | Əvəzsiz əldə edilən Torpaq, tikili və avadanlıqlar gəlir kimi tanındıqda | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 611 – Sair əməliyyat gəlirləri | 2300.00 |
| 2 | Quraşdırma xərcləri kapitallaşdırıldıqda | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 531 – Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları | 300.00 |
| 3 | Kapitallaşdırılmış Torpaq, tikili və avadanlıqlar istismara verildikdə | 111 – Torpaq, tikili və avadanlıqlar – Dəyər | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 2600.00 |
| 4 | Gəlir kimi tanınan Torpaq, tikili və avadanlıqlar Ümumi mənfəətə bağlandıqda | 611 – Sair əməliyyat gəlirləri | 801 – Ümumi mənfəət (zərər) | 2300.00 |
Torpaq, tikili, avadanlıqlar podratçı tərəfindən quraşdırıldıqda kapitallaşdırma:
Nümunə 6: “A” MMC tikinti şirkəti olan “D” MMC-dən tikinti-quraşdırma işləri ilə bağlı xidmət almışdır. Xidmət haqqı 9800 manat təşkil etmişdir.
| Sıra №-si | Əməliyyatın adı | Debet | Kredit | Məbləğ (AZN) |
| 1 | Torpaq, tikili və avadanlıqlar podratçı tərəfindən quraşdırıldıqda | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 536 – Tikinti müqavilələri üzrə qısamüddətli kreditor borcları | 9800.00 |
| 2 | ƏDV hesablandıqda | 241 – Əvəzləşdirilən ƏDV | 536 – Tikinti müqavilələri üzrə qısamüddətli kreditor borcları | 1764.00 |
ƏDV-nin əvəzləşdirilməsi hüququ yaranmırsa, həmin ƏDV məbləği Torpaq, tikili, avadanlıqların dəyərinin üzərinə əlavə edilir.
| Sıra №-si | Əməliyyatın adı | Debet | Kredit | Məbləğ (AZN) |
| 1 | Torpaq, tikili və avadanlıqlar podratçı tərəfindən quraşdırıldıqda | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 536 – Tikinti müqavilələri üzrə qısamüddətli kreditor borcları | 9800.00 |
| 2 | ƏDV hesablandıqda | 241 – Əvəzləşdirilən ƏDV | 536 – Tikinti müqavilələri üzrə qısamüddətli kreditor borcları | 1764.00 |
| 3 | ƏDV-ni əvəzləşdirmək hüququ olmadıqda | 113 – Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması | 241 – Əvəzləşdirilən ƏDV | 1764.00 |
