Vergi hüququ və onun iştirakçıları
Əksər müəlliflər vergi qanunvericiliyi haqqında danışarkən, onu müxtəlif normativ hüquqi aktları özündə birləşdirən sistem, vergi hüququnun mənbəyi kimi xarakterizə edirlər. Azərbaycan Respublikasının vergi qanunvericiliyi sistemi barədə məlumat verməzdən öncə, vergi hüququ, onunun iştirakçıları barədə əsas anlayışları diqqətinizə çatdıraq.
Maliyyə hüququnun bir sahəsi olan vergi hüququ vergitutma sahəsində ictimai münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarının məcmusudur. Vergi hüquq münasibətlərinin əsas iştirakçılarına aşağıdakılar aiddir:
- vergi ödəyiciləri;
- vergi agentləri;
- vergi orqanları;
- digər dövlət qurumları;
- vergilərin dövlət büdcəsinə köçürülməsini təmin edən banklar.
Vergi münasibətlərini tənzimləyən ölkənin vergi qanunvericiliyi sistemi, habelə beynəlxalq müqavilələr (məsələn, İkiqat vergitutmanın aradan qaldırılmasına dair beynəlxalq sazişlər) Azərbaycan Respublikasında vergi hüququnun mənbələridir.
Vergi hüququnun əsas mənbəyi – konstitusiya
Vergi qanunvericiliyi dövlətin vergi hüququnu tənzimləyən normativ hüquqi aktların məcmusudur. Vergi qanunvericiliyi:
-
- vergilərin növlərini, vergi dərəcələrini, vergilərin tutulması qaydasını, vergi güzəştlərini müəyyən edir;
- vergi öhdəliyi, onun yaranması, dəyişdirilməsi, habelə xitamı ilə bağlı münasibətləri tənzimləyir;
-
- vergi pozuntularına görə məsuliyyət tədbirlərini müəyyən edir.
Qanunvericilik ödəyicilər üçün sadə, başa düşülən dildə yazılmalı, dəyişikliklərə operativ reaksiya verməlidir.
Azərbaycan Respublikasının vergi qanunvericiliyi Konstitusiyaya, Vergi Məcəlləsinə, müvafiq qaydada qəbul edilmiş respublika qanunvericilik aktlarına əsaslanır.
Dövlət və vətəndaş arasında vergi münasibətləri AR konstitusiyasında müəyyən edilib. Verginin ödənilməsi hər bir ölkə vətəndaşının üzərinə düşən öhdəlikdir, bu zaman onların iqtisadi vəziyyəti, vergi ödəmə qabiliyyəti nəzərə alınır. Verginin məcburi alınması tələbi konstitusiya ilə təsbit olunur (maddə 73).
Vergi münasibətlərinin sistemləşdirilməsi
Vergi ödənişləri zamanı ödəyici ilə alıcı arasında birincinin ikinciyə məcburi tabeliyinə əsaslanan əmlak münasibətləri yaranır. Odur ki, tərəflərin bərabərliyinə, iradə sərbəstliyinə, əmlak müstəqilliyinə əsaslanan mülki qanunvericilik normaları, yəni AR Mülki Məcəlləsinin müddəaları vergi münasibətlərinə şamil edilmir. Həmin münasibətlər Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi tərəfindən 2000-ci ilin 11 iyulunda qəbul edilmiş, 2001-ci ilin 1 yanvarından qüvvəyə minmiş Vergi Məcəlləsi ilə (sonrakı düzəliş və dəyişikliklərlə) tənzimlənir. Məcəllə Azərbaycan Respublikasında vergi hüququnun əsas məcəllələşdirilmiş mənbəyidir.
Vergi qanunvericiliyi sisteminin əsas tərkib hissəsi olan VM-in icrasını təmin etmək üçün qəbul edilən bütün normativ hüquqi aktlar Məcəllənin müddəalarına uyğun olmalıdır.
Əgər vergitutma, habelə vergi nəzarəti məsələlərinə aid sahə qanunvericilik aktları və vergi qanunvericiliyi aktları arasında ziddiyyət olarsa, bəzi istisnalarla, vergi qanunvericiliyi aktları tətbiq edilməlidir. İstisnalar Məcəllənin tətbiqindən əvvəl yaxud sonra təsdiq olunan aşağıdakı qanunlara aiddir:
-
- hasilatın pay bölgüsü, əsas boru kəməri haqqında, həmçinin digər oxşar saziş yaxud qanunlar (o cümlədən neft və qaz) haqqında;
- ixrac məqsədli neft-qaz fəaliyyəti haqqında;
- xüsusi iqtisadi zonalar haqqında.
Həmin qanunların tətbiqi zamanı yaranan ziddiyyətlərin aradan qaldırılması bu sazişlərin yaxud qanunların müddəaları tətbiq edilir.
Digər qanunvericilik aktları
Azərbaycan Respublikasının vergi qanunvericiliyinin tətbiqi zamanı aşağıdakı qanunvericilik aktlarının müəyyən müddəalarından istifadə də mümkündür:
- AR İnzibati Xətalar Məcəlləsi;
- AR Cinayət Məcəlləsi;
- hasilatın pay bölgüsü haqqında digər saziş yaxud qanunlar;
- xüsusi iqtisadi zonalar haqqında qanunlar;
- “Ələt azad iqtisadi zonası haqqında” AR Qanunu və sair.
Vergi münasibətlərini tənzimləyən qanunvericilik aktlarının siyahısı əhatəlidir, onların geniş tərkibi burada verilib.
Nəzər almaq lazımdır ki, istehsalın beynəlmiləlləşməsi ölkələrin vergi qanunları arasında tez-tez ziddiyyətlər yaradır. Bu da vergi ödəyiciləri olan müəssisələrin ikiqat vergitutmaya məruz qoya bilər: həm xarici investorun ölkəsində, həm də qəbul edən ölkədə vergi ödənişi zərurəti yaranır. Oxşar vəziyyət bir ölkənin vətəndaşları digər ölkədə gəlir əldə etdikdə də yaranır. Ölkələr arasında ticarət əlaqələrini inkişaf etdirmək məqsədi ilə bir sıra beynəlxalq sazişlərdən istifadə olunur, məsələn:
- Ticarət və Tariflər haqqında Baş Saziş (“GATT 1994”);
- Avropa İttifaqı Şurasının vergi məsələləri üzrə direktivləri;
- İkiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında digər beynəlxalq müqavilələr.
İqtisadi-maliyyə münasibətlərinin, vergi hüququnun daimi inkişafı vergi qanunvericiliyinin müntəzəm olaraq təkmilləşdirilməsin zəruri edir. Nəticədə qanunvericilik aktlarında düzəlişlər edilir, yeniləri qəbul edilir, bəziləri qüvvədən düşür. Odur ki, vergi uçotu ilə məşğul olan mütəxəssislər onun dinamik Azərbaycan Respublikasının vergi qanunvericiliyini diqqətdə saxlamalı, cərimə və maliyyə sanksiyasından qaçmaq üçün dəyişiklikləri operativ olaraq işlərində tətbiq etməlidir.
