Əmlak vergisi
Əmlak vergilərinin özəlliyi ondan ibarətdir ki, onların obyekti gəlir deyil, əmlakın özüdür. Azərbaycanda bu vergi növünün tarixi qədimdir, müxtəlif vaxtlarda fərqli adlar altında əhalinin müxtəlif təbəqələrinə tətbiq olunub. Hazırda əmlak vergisi, o cümlədən daşınmaz əmlak vergisi Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi ilə tənzimlənir. Məcəllənin XII fəsli bu vergi növünü şərh edir. Baxılan Qanun vahid akt kimi hüquqi və fiziki şəxslərin əmlakının müxtəlif növlərini əhatə edən vergitutma qaydalarını təsbit edir.
Bəs xarici ölkələrin təcrübəsində daşınmaz əmlak vergisi necə tətbiq olunur? Hazırda xaricdə belə bir verginin tutulması ilə bağlı kifayət qədər zəngin təcrübə toplanıb. Bu da xarici ölkələrdə daşınmaz əmlak üzrə vergitutma sistemlərini xarakterizə edən əsas prinsipləri ayırmağa imkan verir. Bu prinsiplər əsasən vergitutma elementləri ilə bağlıdır.
Büdcə səviyyəsi
Fiziki şəxslərin daşınmaz əmlak vergisi əsasən yerli vergi sayılır və yerli büdcələrə daxil olur. Bəzi ölkələrdə həm də federal vergi ola bilər, lakin onun ödənilməsindən əldə edilən vəsait bütün səviyyələrin büdcələri arasında bölüşdürüləcək. Məsələn, Florida ştatında (ABŞ) əmlak vergisinin illik hesablanması və yığılması əyalət qraflığı səviyyəsində tənzimlənir. Yığılan vergi gəlirləri daha sonra aşağı büdcələr – bələdiyyə, məktəblərin büdcəsi və xüsusi vergi dairələri kimi qurumlar arasında bölüşdürülür.
Avstriyada daşınmaz əmlak üçün maksimum vergi dərəcəsi federal səviyyədə müəyyən edilir, lakin bələdiyyə şurası tərəfindən xüsusi vergi dərəcəsi də müəyyən edilə bilər.
Danimarkada yerləşən daşınmaz əmlak yerli, mahal və dövlət səviyyəli əmlak vergisinə bölünür.
Vergi ödəyiciləri
Əksər ölkələrdə vergi əmlakın sahibləri tərəfindən ödənilir, lakin icarəçi və ya yuxarıda göstərilən şəxslərin hər ikisi də əmlak vergisinin ödəyicisi ola bilər.
Böyük Britaniyada fiziki şəxslərin əmlak vergisi daşınmaz əmlakın sahiblərindən və ya torpaq, yaşayış binaları, mağazaların icarədarlarından tutulur. Bu verginin ödəyicilərinin sırasına mənzil kirayə edən və kirayə haqqı ödəyən şəxslər də daxildir. Eyni zamanda vergi boş, heç kim yaşamayan əmlakın sahiblərindən də tutulur.
Hollandiyada əmlak vergisi iki hissədən ibarətdir:
- əmlakın sahibləri tərəfindən tutulan
- əmlakın istifadəçiləri üzərinə qoyulan hissələr.
Əmlakın sahibi və istifadəçi eyni şəxs olduqda, o, verginin hər iki hissəsini ödəyir.
Fransada bu vergi üç formada tətbiq edilir:
- tikili altında olan torpaqlar üçün daşınmaz əmlak vergisi;
- tikili altında olmayan torpaqlar üçün vergi;
- mənzil vergisi.
Torpaq üçün vergi və mənzil vergisi əmlak vergisinin müxtəlif növləri hesab olunur və eyni zamanda tətbiq edilir. Beləliklə, hər iki vergi ev sahibinin üzərinə qoyula bilər.
Vergitutma obyekti
Vergitutma obyekti, bir qayda olaraq, torpaq, bina və tikililərdir, daşınar əmlakdan fərqli olaraq, onları nisbətən asanlıqla müəyyən etmək olar. Lakin bir sıra ölkələrin qanunlarında bu qaydaya istisnalar nəzərdə tutulub.
Məsələn, İsveçrədə əmlak vergisi ilə yanaşı, bütün kantonlar və bələdiyyələr fiziki şəxslərin xalis aktivlərindən vergi alırlar. Ümumilikdə vergitutma obyekti vergi ödəyicisinin pul dəyərinə malik olan bütün əmlak və mülkiyyət hüquqlarını özündə birləşdirən ümumi əmlakdır. Vergi aktivlərin bazar dəyərinə əsasən hesablanır. Vergiyə:
- daşınan əmlak (qiymətli kağızlar, bank depozitləri, avtomobillər);
- daşınmaz əmlak;
- habelə biznes aktivləri daxildir.
Almaniyada vergi məqsədləri üçün əmlak anlayışına həm daşınmaz, həm də daşınar əmlak daxildir. Buraya aiddir:
- bank depozitləri;
- biznes şirkətlərində iştirak payı;
- qiymətli metallar, qiymətli daşlar, mirvarilər;
- sikkələr və medallar;
- zərgərlik və dəbdəbəli əşyalar;
- incəsənət və kolleksiyalar;
- digər əmlak.
Vergitutma bazası
Əmlak vergisinin vergitutma bazası müəyyən edilərkən, bir qayda olaraq, vergitutma obyektlərinin bazar dəyərinə daha çox uyğun gələn təxmini dəyərindən istifadə olunur ki, bu da onlardan iqtisadi cəhətdən səmərəli istifadəni stimullaşdırır. Bəzi ölkələrdə daşınmaz əmlakın icarə dəyəri əsas götürülür. Məsələn, Böyük Britaniyada vergi bazası əmlakın illik xalis dəyəridir (əmlakdan əldə edilən gəlirin məbləği).
Əmlakın dəyərinin onu bu əmlakı icarəyə götürməklə əldə edilə biləcək məbləğə yaxınlaşdırmaq üçün hər 10 ildən bir əmlakın dəyərinin yenidən qiymətləndirilməsi aparılır.
İsveçdə dövlət əmlak vergisinin vergitutma bazası əmlakın müvafiq vergi ilindən iki il əvvəlki tarixdə hesablanmış dəyəridir (fərdi yaşayış evi xaricdə olduqda, onun bazar dəyərinin 75%-i). Bu halda, qiymətləndirmə orqanlarının qiymətləndirmə üçün lazım olan bütün məlumatları təhlil edə bilməsi üçün imkanlar təmin edilir.
Tətbiq olunan vergi dərəcələri
Vergi dərəcələri konkret ölkədəki spesifik qanunvericilik və iqtisadi təcrübədən asılıdır, sabit və dəyişən ola bilər. Sabit dərəcələr müəyyən bir ölkənin mərkəzi orqanları tərəfindən müəyyən edilir və vergitutma dəyərinin ilkin olaraq müəyyən olunmuş faizini təmsil edir. Məsələn, Sinqapur Respublikasında kommersiya və ya sənaye məqsədləri üçün istifadə edilən daşınmaz əmlaka görə 12% dərəcəsi ilə əmlak vergisi tutulub. Əgər yaşayış obyektlərinin sahibləri özləri bu əmlakda yaşayırsa onlar üçün 4% güzəştli vergi dərəcəsi tətbiq edilir.
Bundan əlavə, əksər ölkələrin qanunları federal səviyyədə vergi dərəcəsinin yuxarı həddini nəzərdə tutur. Belə dərəcələr Avstriya (5%), Almaniya (1%), eləcə də Rusiya da daxil olmaqla əksər MDB ölkələrinin qanunvericiliyində nəzərdə tutulub.
Vergi güzəştləri
Vergi güzəştləri ya vergi ödəyicilərinin kateqoriyaları üzrə verilir (bir qayda olaraq, aztəminatlı ailələr üçün), ya da vergi ödəyicisinin ailə vəziyyəti, gəlir səviyyəsi, əmlakının xarakteri (ictimai faydalı fəaliyyətin həyata keçirilməsini təmin edən daşınmaz əmlak) nəzərə alınır. Fransada vergi ödəyicisinin ailə vəziyyətindən asılı olaraq müxtəlif güzəştlər verilir, aztəminatlı şəxslər əsas yaşayış yeri üzrə tam və ya qismən mənzil vergisindən azad oluna bilərlər. Orta Asiya respublikalarının əksəriyyətində on və daha çox uşağı olan qadınlar əmlak vergisindən azaddırlar.
