Vergilərin formalaşma mərhələsi
Vergilər hər bir dövlət üçün var olmağın önəmli bir vasitəsidir. O, ictimai münasibətlərin müəyyən inkişaf mərhələlərini xarakterizə edir. Əhalidən alınan vergi, iqtisadi mahiyyətcə büdcə və digər fondların formalaşdırılması prosesində dövlət ilə fiziki şəxslər arasında yaranan pul münasibətləri ilə xarakterizə olunur, bu münasibətlərin fiskal və tənzimləyici funksiyalarında əks olunur.
İllər boyu dünya dövlətlərində vergi xidməti qurumları vasitəsi ilə əldə olunan gəlirlər bir çox adlarla vergiyə cəlb olunub. Gəlir vergisi hazırda ən geniş yayılmış vergi formasıdır.
Gəlir vergisinin müasir vəziyyətini vergitutmanın tarixi inkişafını, tətbiqini araşdırmaqla anlaya bilərik. Fiziki şəxslərin ödənişlərinin vergi sistemində, iqtisadiyyatın tənzimlənməsində önəmli yeri var, odur ki, onun tarixini bilmək üçün vergitutmanın tarixinə baxmaq lazımdır.
Vergitutma mexanizminin tarixi inkişafında 3 mərhələ fərqləndirilir:
İlkin mərhələ vergilərin müəyyən edilməsi və yığımı üçün lazımi strukturun, maliyyə qurumunun yetərli olmaması xarakterikdir. Orta əsrlərədək davam edən bu dövrdə:
- müəyyən vergitutma sistemi formalaşmamışdı;
- ödənişlər sistemsiz icra olunurdu;
- yığımlar natural şəkildə idi.
İkinci mərhələdə (XVI-XIX əsrlər) birbaşa və dolayı vergilərdən ibarət sistem yaranmağa başladı. Dövlət, maliyyə qurumları yarandı, bu da:
- vergilərin daha sistemli bir şəkildə toplanılmasına;
- dövlətə vergilərin həcminin müəyyənləşdirməyə;
- yığımlara nəzarət etməyə imkan yaratdı.
Üçüncü mərhələdə vergi nəzəriyyəsi, bu sahəyə elmi baxışların formalaşması baş verdi. Vergitutmada islahatların elmi əsasda aparılması Birinci Dünya Müharibəsindən sonra tətbiq olunmağa başlanıldı, beləliklə müasir vergi sisteminin bünövrəsi qoyuldu.
Dövlətçilik inkişaf etdikcə əsaslandırılmış vergi sistemi yaradıldı, eynilə təsadüfi alınan vergilər öz qüvvəsini itirdi.
XIX əsrdən etibarən vergilərin inkişafında yeniliklər edilməyə başlandı, vergilərin sayı azaldıldı, vergilərin tutulmasının və toplanmasının hüquqi bazası formalaşdı.
Gəlir vergisinin müxtəlif ölkələrdə tətbiq tarixi
Fiziki şəxslərin gəlir vergisi büdcə xərclərinin yaranmasının ilkin mərhələsində Avropa ölkələrində fövqəladə hal kimi müvəqqəti bir tədbir idi. Ancaq zaman keçdikcə qalıcılıq və ümumi xarakter əldə etdi.
Misal olaraq, XVIII əsr Fransa İnqilabından sonra yaradılan vergi rejimi XIX əsrdə də var olmuş, amma fiziki şəxslərdən alınan verginin tətbiqi və möhkəmlənməsi olduqca gecikmişdir.
İndiki zamanda istifadə edilən gəlir vergisi anlayışı 1805-ci ildən etibarən Almaniyada, İngiltərədə, Rusiyada, zamanla respublikamızda da tətbiq olunub. O zamanlar vergi illik gəlirlərdən hesablanırdı. Bu zaman:
- ayrı-ayrı ölkələr üçün spesifik xüsusiyyətlər;
- iqtisadi vəziyyət hesablamalara təsir edirdi.
Azərbaycanın daxil olduğu Rusiya İmperiyasında ilk dəfə gəlir vergisi 1916-cı ilin əvvəlləri müəyyən edilib, lakin fevral və oktyabr inqilabları onu arxa plana atmışdı. Sovet hakimiyyəti dövründə, praktik olaraq vergi sistemi olmasa da, gəlir vergisi var idi.
1917-ci il sonra da fiziki şəxslərdən tutulan gəlir vergiləri dövlətin büdcəsi üçün o qədər də əhəmiyyətli deyildi. Çünki əsas təbəqənin gəlirləri çox az idi. Sonralar əhalinin gəlir səviyyəsi yüksəldi. Lakin yenə də elə bir fiskal əhəmiyyət kəsb etmədi. Hətta XX əsrin 60-cı illərinin əvvəlləri onun ləğv edilməsinə cəhd edildi, amma reallaşmadı.
Sovet dövründə büdcə daxilolmalarının əsas kütləsini müəssisə və təşkilatların mənfəətindən ciddi surətdə reqlamentləşdirilən ayırmalar təşkil edirdi. Gəlir vergisi dövlətin aldığı vergilər içərisində büdcənin cəmi 6-8 %-i idi. O dövrdə gəlir vergisinin təyinatı ancaq fəhlə və qulluqçu kateqoriyasında olmayan şəxslərin gəlirlərinin bölüşdürülməsi idi. Zəhmətkeş kütlədən verginin tutulması, demək olar ki, önəmli deyildi. Dərəcə olaraq da, tutulmalar 8,2-13 % aralığında idi. Fəhlə və qulluqçuların hər bir kateqoriyası, kolxozçular və hərbi qulluqçular gəlir vergisi ödəməkdən tamamilə azad edilmişdi. Bəzi fiziki şəxslərin gəlirləri yüksək dərəcə ilə vergiyə cəlb olunurdu. Bu şəxslər dövlətin nəzərində yüksək gəlir sahibləri, həmçinin fərdi əmək fəaliyyəti ilə məşğul şəxslərdi.
Məsələn, sənətkarların gəlirləri – 81 faiz, elm və incəsənət əsərlərinin müəllifləri 69 faiz dərəcə ilə gəlir vergisinə cəlb olunurdu. Buna əsaslanıb deyə bilərik ki, o dövr üçün vergitutmanın əsas prinsipi olan ödəyicilərinin bərabərliyi prinsipi gözlənilmirdi.
Müstəqil Azərbaycanda gəlir vergisinin formalaşması
1991-ci ildə Respublikamızın müstəqillik əldə etməsi iqtisadi həyatda öz təsirini göstərmişdi. Müstəqil vergi, büdcə siyasəti formalaşdı, vergi növləri, dərəcələri müəyyənləşdi.
1992-ci ilin yanvar ayının 1-dən Azərbaycan Respublikasında fiziki şəxslərin gəlir vergisinin prinsipcə yeni sistemi yaradıldı. Bu dövrdən ödəyicilərinin bərabərliyi prinsipi önəmli rol oynamağa başladı. Bu prinsipə görə sosial və digər mənşəyindən asılı olmayaraq vergi ödəyiciləri:
- qanun qarşısında bərabər sayılır;
- onların gəlirləri eyni dərəcə ilə vergiyə cəlb olunur.
Eni zamanda illik məcmu gəlirin vergi tutulmayan minimum dəyəri təyin edildi. Yəni, illik gəlirin vergi tutulacaq məbləği minimum məbləğ miqdarında azaldılır. Yeni prinsip illik məcmu gəlirləri barədə bəyannamələrinin tərtibini də nəzərdə tuturdu.
Bu dəyişikliklər respublikamızın vergitutma praktikasında önəmli hal kimi tarixə yazıldı. 1992-ci ilin 24 iyununda Respublikamızda “Fiziki şəxslərin gəlir vergisi” adında qanun qəbul olundu. Qanuna əsasən fiziki şəxs olaraq aylıq gəlirdən tutulmalar 6 mərhələdə olurdu. Qanuna görə fiziki şəxslərdən 12-55 % həddində gəlir vergisi müəyyənləşdi.
2000-ci ildə isə Vergi Məcəlləsi qüvvəyə mindi. Beləcə vergi sahəsində ən böyük uğurlardan birinə imza atıldı. Məcəllənin tətbiqi ilə fiziki şəxslər üçün vergilərin hesablanması yolunda önəmli işlər görüldü, hesablanma mexanizmi sadələşdirildi.
