Vergitutma məqsədləri üçün nəzərə alınmayan xərclər, yaxud gəlirdən çıxılmayan xərclər Vergi Məcəlləsinin 109-cu maddəsinə uyğun müəyyən edilir. Bu xərclər vergi tutulan mənfəət hesablanarkən:
- müəssisənin əldə etdiyi gəliri azaltmır;
- maya dəyərinə daxil edilmir;
- vergi bazasını, mənfəət vergisi məbləğini azaltmır.
Onlar mənfəət vergisi ödənildikdən sonra müəssisənin sərəncamında qalan xalis mənfəət hesabına maliyyələşir. Aşağıda nümunələr əsasında onları şərh edəcəyik.
Kapital xarakterli xərclər
Kapital məsrəfləri (yaxud CAPEX, ingilis mənşəli CAPital EXpenditure) şirkətin uzunmüddətli aktivlərin əldə edilməsi və yenilənməsi üçün xərcləridir. İnvestisiyalar həm əsas vəsaitlərə (binalar, tikililər, avadanlıqlar, texnologiyalar), həm də müxtəlif növ qeyri-maddi aktivlərə (məsələn, lisenziyalar, patentlər) aid ola bilər.
Məcəllənin 109.1 maddəsi əsas vəsaitlərin alınması, quraşdırılması xərcləri, habelə VM 143-cü maddəyə uyğun kapital xarakterli məsrəfləri gəlirdən çıxılmasına icazə vermir.
Nümunə 1: “AAA” Müəssisəsi hesabat ilində 33000 manat dəyərində avadanlıq alıb. Həmin avadanlığın gətrilməsinə 2500, quraşdırılmasına 1500 manat xərc çəkilib. Alınan avadanlığın ilkin balans dəyəri (37000 manat) gəlirdən çıxılmayan xərcdir, yəni xərcə aid edilmir. Amma, hər il VM-ə uyğun qaydada amortizasiya edilərək hissə-hissə xərclərə aid edilə bilər.
Sözügedən xərclərin alındığı ildə xərcə aid edilməsi:
- mühasibat uçotu baxımından müəssisənin maliyyə hesabatındakı vəziyyətin faktiki vəziyyətlə uyğun gəlməməsinə (şişirdilmiş zərər);
- vergitutma baxımından hesabat ilində vergilərin külli miqdarda azalması yaxud ümumiyyətlə ödənilməməsinə səbəb ola bilər.
Odur ki, belə xərclər illər üzrə amortizasiya formasında gəlirdən çıxıla bilər.
Qeyri-kommersiya fəaliyyətlə bağlı xərclər
Sahibkarlıq subyektləri əsas fəaliyyətlə yanaşı qanunla icazə verilən qeyri-kommersiya fəaliyyəti ilə də məşğul ola bilər. Qeyri-kommersiya fəaliyyəti üzrə məsrəfləri gəlirdən çıxılan xərclər kimi qiymətləndirməyə icazə verilmir.
Nümunə 2: “A” MMC hesabat ilində bank hesabındakı pul vəsaitindən Silahlı Qüvvələrə yardım fonduna, qocalar evinə müvafiq olaraq 3000 və 2000 manat yardım köçürmüşdür. Həmin məbləğlər gəlirdən çıxılmayan xərclər kimi xarakterizə edilir.
Qeyd olunan maddə qeyri-kommersiya təşkilatlarının əsas fəaliyyət istiqamətinə xidmət edən sahibkarlıq fəaliyyətinə də aiddir. Həmin fəaliyyət üzrə yalnız bu fəaliyyətin özünə çəkilmiş xərclər təsdiqedici sənədlər əsasında çıxıla bilər. Təşkilat digər qeyri-kommersiya xərclərinin uçotunu ayrıca aparmalıdır. Bildiyiniz kimi, qeyri-kommersiya fəaliyyətində gəlir əldə etmək məqsədi yoxdur.
Əyləncə, yemək və sosial xarakterli xərclər
Bu tip xərclər, habelə işçilərə mənzil xərcləri gəlirdən çıxılmır. Bu zaman aşağıdakılar istisna təşkil edir:
- normalar nəzərə alınmaqla müalicə-profilaktik yeməklər, süd, onun kimi digər məhsul və vasitələrə xərclər;
- dəniz nəqliyyatının üzücü heyəti verilən yemək xərcləri.
Qeyd edilən xərclər (istisnalar nəzərə alınmaqla) müəssisənin xalis mənfəəti hesabına silinir. İstisnalar üzrə normalar AR NK-nin 04.06.2007 tarixli 89 nömrəli qərarıyla nizamlanır. Hazırda normativlər aşağıdakı kimidir:
- müalicə-profilaktik yeməklər, süd, habelə onun kimi məhsul və vasitələr üzrə günlük xərc norması – 2 manat;
- Xəzər dənizində gəmi nəqliyyatının üzücü heyətə-25 manat;
- Xəzər dənizindən kənarda gəmi nəqliyyatının üzücü heyətə-25 ABŞ dolları.
Nümunə 3: MMC öz vəsaiti hesabına yeraltı işlərdə çalışan 3 nəfər işçisinə 7 gün ərzində 120 manatlıq müalicə profilaktik yeməklər vermişdir. Xəzər dənizində üzən gəminin 4 nəfər üzücü heyətinə 14 gün ərzində 900 manat, Xəzər dənizindən kənarda üzən gəminin 5 nəfər üzücü heyətinə 16 gün ərzində 1400 ABŞ dollar yemək xərci vermişdir. Gəlirdən çıxılan və çıxılmayan xərcləri tapaq.
3 * 7 * 2 = 42;
4 * 14 * 15 = 840;
5 * 16 * 15 = 1200.
Gəlirdən çıxılan xərc (42 + 840) = 882 manat və 1100 dollar, çıxılmayan xərc isə (120+900-882)=138 manat, 300 ABŞ dolları olacaq.
Vergi ödəyicisi ağır iş şəraitini şəxsi mülahizəsi əsasında müəyyən edə bilməz. Belə işlərin siyahısını AR NK-nın müvafiq qərarı müəyyən edir. Nümunə kimi metal emalı sahəsində əritmə, qaynaq, dəmirçi-presləmə, termik işlər, eləcə də müxtəlif tikinti quraşdırma, təmir işləri, mədən işlərini göstərmək olar. Tam siyahı ilə buradan tanış olmaq olar.
Digər istisna vergi ödəyicisinin fəaliyyət sahəsilə bağlıdır. Əyləncə sektorunda, sosial xarakter daşıyan hər hansı sahədə fəaliyyət zamanı, bu fəaliyyət üzrə xərcləri gəlirdən çıxılan xərc kimi qiymətləndirmək olar.
Nümunə 4: Gəlir vergisi ödəyicisi olan şadlıq sarayı toyda qonaqları əyləndirmək üçün ödənişli əsasla məzhəkəçi xidməti göstərən şirkətdən məzhəkəçilər dəvət etmişdir. Həmin şirkətə ödənilmiş xərc, təsdiqedici sənəd əsasında gəlirdən çıxıla bilər. Eyni zamanda şadlıq sarayı stollara düzdüyü nemətlərə görə çəkdiyi xərcləri də sənədlər əsasında gəlirdən çıxmaq hüququna malikdir.
Normadan artıq ezamiyyə xərcləri
Müəssisənin gəlirləri ezamiyyə xərcləri qədər azaldıla bilər, bir şərtlə ki, müəyyən edilmiş normadan artıq olmasın. Normadan artıq olan hissə gəlirdən çıxılmayan xərclər kimi xarakterizə olunur. Normalar AR NK tərəfindən müəyyən edilir. Daxili və xarici ezamiyyələr zamanı mövcud normalarla buradan tanış olmaq olar.
Əmtəəsiz əməliyyatlar
Əmtəəsiz əməliyyatlar, adətən, vergi nəzarəti tədbirləri zamanı aşkarlanır. Belə əməliyyatların məqsədi gizlədilən əməliyyatı pərdələmək, həmin əməliyyata görə vergidən yayınmaqdır. Əmtəəsiz əməliyyat zamanı, adından göründüyü kimi, hər hansı mal təqdim edilmir, iş görülmür, xidmət göstərilmir. Sözügedən əməliyyatların heç biri yerinə yetirilmir, olmayan əməliyyatlardandan mənfəət əldə edilir. Belə əməliyyatlar zamanı mövcud sənədlər gəlirdən çıxılan xərclər üzrə təsdiqedici sayılmır. Təqdim edilmiş mal, iş, xidmətlərin dəyəri VM-in 14,14-1, 67-ci maddələrinə uyğun olmaqla gəlirdən çıxılır.
Gəlirdən çıxılmayan digər xərclər
Əmək haqqı kartlarının alınmasına çəkilən xərclərdən başqa, fiziki şəxsin fərdi istehlakla yaxud əmək haqqı alınması ilə əlaqədar xərcləri gəlirdən çıxılmayan xərcdir.
Müəssisələr ehtiyat fondlarına müxtəlif məqsədli ayırmalar edə bilər. Belə ayırmaların tərkibi onların fəaliyyət istiqamətinə fərqli və əhatəlidir. Belə xərclərin gəlirdən çıxılması VM-in 111, habelə 112-ci maddələrinə uyğun həyata keçirilir. Həmin çıxılmalar bəziləri haqqında burda ətraflı məlumat verilib. Kredit təşkilatlarında xüsusi ehtiyat fondları formalasarkən yaran xərclərin gəlirdən çıxılması qaydası ilə tanış olmaq üçün buraya keçid edin. Sığorta xidmətləri təklif edən hüquqi şəxslər də ehtiyat fondları üzrə məbləğləri uyğun qaydalar çərçivəsində gəlirdən çıxa bilər.
Vergi ödəyiciləri mal (iş, xidmət) alarkən qarşı tərıfin verdiyi nəzarət-kassa aparatının çekini yaxud malların (iş, xidmət) alınması prosesində əldə etdikləri qəbzi xərc sənədi kimi uçota ala bilməyəcək. Onların ödənişi təsdiq edə bilər, lakin xərcin gəlirdən çıxılan xərc kimi qiymətləndirilməsinə əsas vermir (VM, maddə 109.8).
