Belə fəaliyyətdə xərclərin çıxılması qaydasının müəyyən edilməsi vacibdir, çünki bu, həmin sektorda çalışan müəssisələrin gəlirlərinə əhəmiyyətli təsir edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, müəssisələr bu işlər üçün kifayət qədər xərc çəkir, həm də, bir qayda olaraq, həmin xərclər gəlir əldə etməyə başlanmasından xeyli əvvəl başlayır. Odur ki, gəlirdən çıxılan xərclər üzrə hesablama metodologiyasının düzgün işlənməsi belə müəssislərin inkişafına əhəmiyyəti təsir edən amillərdəndir.
Azərbaycanda geoloji-kəşfiyyat işlərinin tarixinə qısa baxış
1920-ci illərə kimi Azərbaycan ərazisində geoloji kəşflər zəif idi. Burada ruslar, nisbətən də yerli sənayeçilər XIX-cu əsrin qırxıncı illərini – XX əsrin əvvəlini əhatə edən dövrlərdə regionlarda müxtəlif yataqların kəşfi, həmçinin istismarı istiqamətində bir sıra işlər reallaşdırmışlar. Bunlara Daşkəsəndə kobalt yataqlarını, Balakəndə, Gədəbəydə, Bittibulaqda mis yataqlarını nümunə kimi qeyd edə bilərik.
Azərbaycanda məqsədyönlü geoloji-kəşfiyyat işlərinin başlanması XX əsrin 30-cu illərinə təsadüf edir. Həmin tarixdən keçən az vaxtda sənaye əhəmiyyətli bir sıra yataqlar, məsələn dəmir, molibden, kobalt, polimetal, aşkar edilərək istismara cəlb edildi.
1941-1945-ci illərin müharibəsi dövründə geoloji-tədqiqat işləri, əsasən, müdafiə əhəmiyyətli mineral xammal ehtiyatlarının axtarışına yönəldilmişdir. Bununla əlaqədar 1939-cu ildə kəşf edilmiş Parağaçay molibden yatağında istismar işlərinə başlanmış, istismar edilən Şimali Daşkəsən yatağında kobalt filizinin çıxarılması sürətləndirilmişdir. Ümumiyyətlə, həmin illərdə keçmiş SSRİ-də hasil edilən kobaltın 60%-i Azərbaycanın (Daşkəsən yatağı) payına düşürdü.
Sonrakı dövrlərdə respublikada sahənin inkişafı üçün bir sıra tədbirlər görüldü. Müstəqillik dövründə yaradılan Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin əsas vəzifələrindən biri geologiya və faydalı qazıntılar üzrə müvafiq milli fəaliyyət proqramının hazırlanması və həyata keçirilməsidir. Bunların həyata keçirilməsi həmin nazirliyin Milli Geoloji Kəşfiyyat Xidmətinə həvalə edilib.
Respublikamızda qəbul olunmuş “Yer təkinin 2019-2023-cü illərdə geoloji öyrənilməsinə dair Dövlət Proqramı” sahə üzrə sistemləşdirilmiş fəaliyyətin təşkilinə istiqamətlənib. Qeyd olunan proqram regional geoloji, geofiziki, hidrogeoloji, mühəndis-geoloji, geoekoloji işləri qarşılıqlı əlaqələndirir.
2019-cu il geoloji-kəşfiyyat üçün 130.1 milyon manat məbləğ istifadə edilmişdir. 2018-ci il sərf edilən vəsaitini 3.6 qatıdır. Artımın səbəbi isə 4.3 dəfə çoxaldılan vəsait hesabına oldu. Vəsaitlər neft-qaz ehtiyyatlarının kəşfiyyatına yönəldilirdi. Ümumiyyətlə, aparılan geoloji-kəşfiyyatların 96.9%-i neft-qaz kəşfiyyatı üçündür. Toplamda həmin işlərə 126.1 milyon manat sərf olunub.
Hidroloji işlərə nəzər yetirsək, 9.7% artıq vəsaitin cəlb olunduğunu görə bilərik. Həmçinin qeyri-filiz faydalı qazıntı yataqları üçün kəşfiyyata həmin dövrlərdə 3.1% artıq vəsaitin sərf edildi. Qeyd etdiyimiz statistik məlumatlar 2018-ci illə müqayisə nəticəsində hazırlanıb.
Amma, sizdə elə təəssürat yaranmasın ki, geoloji-kəşfiyyat işləri, yaxud təbii ehtiyatların hasilatına hazırlıq işləri yalnız dövlət tərəfindən həyata keçirilir. Fəaliyyət istiqamətindən asılı olaraq müvafiq qaydada icazə almaqla özəl müəssisələr də həmin istiqamətdə zəruri işlər apara bilər.
Bu sahədə xərclərin gəlirdən çıxılması necə həyata keçirilir
Geoloji-kəşfiyyat, habelə təbii ehtiyatların hasilatına hazırlıq işlərinə dövlət qurumları ilə yanaşı sahibkarların da cəlb edilməsi, sektorda xərclərin təsnif edilməsi qaydalarının hazırlanmasını zəruri etdi. Nəticədə vergi qanunvericiliyində geoloji-kəşfiyyat işlərinə və təbii ehtiyatların hasilatına hazırlıq işlərinə çəkilən xərclərin qiymətləndirilməsi mexanizmi işlənib hazırlandı. Belə fəaliyyətdə xərclərin gəlirdən çıxılması qaydası Vergi Məcəlləsinin 114.3.5-cü maddəsində şərh olunub, yəni xərclər, həmin maddədə müəyyən edilmiş dərəcə ilə hesablanan amortizasiya ayırmaları şəklində gəlirdən çıxılan xərclərə aid edilir.
Düzdür, vergi qanunvericiliyində amortizasiya ayırmaları, əsasən, əsas vəsaitlər üçündür. Amma, bir sıra hallar, məsələn, torpaqların yaxşılaşdırılmasına çəkilmiş xərclər yaxud geoloji kəşfiyyat və təbii ehtiyatların hasilatına hazırlıq işləri də kapitallaşdırılır, xəyali əsas vəsait kimi 25% dərəcə ilə amortizasiya edilir. Bunun səbəbi odur ki, müəssisələrin belə fəaliyyətə çəkilən xərcləri müəyyən müddətdən sonra özünü doğruldur. Nəticə etibarı ilə, müəssisə illərlə fəaliyyətindədən heç bir gəlir əldə etməyə bilər. Odur ki, çəkilmiş xərcləri birbaşa çıxmaq deyil, hissə-hissə, illər üzrə amortizasiya etmək məqsədəmüvafiq hesab edilir.
Nümunə 1. Müəssisə təbii ehtiyatların hasilatına hazırlıq işlərinə 70000 manat xərc çəkmişdir. Belə olan təqdirdə müəssisə həmin məbləği yalnız hissə-hissə, amortizasiya məbləği şəklində 25% dərəcə ilə gəlirdən çıxa bilər.
Yuxarıdakı nümunə üzrə müəssisə mühasibat uçotunda təmir fonduna bənzər bir fond yaratmalı, hər dəfə belə fəaliyyət üzrə xərc çəkdikdə, həmin fond üzrə kapitallaşma edib dəyərini artırmalıdır.
Adətən, mikro və ya kiçik sahibkarlıq geoloji-kəşfiyyat, habelə təbii ehtiyatların hasilatına işləri ilə məşğul olmur. Amma deyək ki, hansısa kiçik sahibkarlıq subyekti olan vergi ödəyicisi məşğul olsa belə xərc zamanı 1.5 əmsalı tətbiq edə bilməz. Çünki amortizasiyası həyata keçirilən aktivdir, əsas vəsait deyil.
Dediyimiz müddəalar vergi ödəyicisinin geoloji-kəşfiyyat işlərini aparmaq və təbii ehtiyatları emal, yaxud istismar etmək hüquqlarını əldə etmək üçün qeyri-maddi aktivlərə çəkdiyi xərclərə də tətbiq olunur.
Nümunə 2. Şirkət geoloji-kəşfiyyat işlərinin aparılması məqsədi ilə dəyəri 10000 manatlıq lisenziya almışdır. Həmin lisenziyaya çəkilmiş xərc qeyri-maddi aktiv olsa belə geoloji-kəşfiyyat işlərinə və təbii ehtiyatların hasilatına hazırlıq işlərindən hesab edilir və deməli amortizasiya edilir, amma, qeyri-maddi aktiv olduğuna görə 25% deyil, istifadə müddəti bəlli olduqda illər üzrə bölünmüş şəkildə, olmadıqda isə 10% dərəcə ilə gəlirdən çıxılan xərcə salına bilər.
