Ehtiyatlar üzrə uçot hesabları
Mövcud qanunvericiliyə görə istehsal prosesinin nəticəsi olaraq yaranan hazır məhsulların hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məbləğlər 204 saylı “Hazır məhsul” hesabı üzrə uçota alınır. Qeyd edilən uçot hesabı hesablar planının “Qısamüddətli aktivlər” bölməsinin 20-ci maddəsinə (“Ehtiyatlar”) aiddir.
Beynəlxalq maliyyə hesabatı standartlarında ehtiyatların uçotu “Ehtiyatlar” (“Inventory”) adlı 2 saylı MUBS (IAS 2) ilə tənzimlənir.
204 saylı “Hazır məhsul” hesabı aktiv hesabdır. Hesab üzrə müxabirləşmələr AR MN kollegiyasının Q-01 №-li “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları” ilə nizamlanır. 20-ci maddə üzrə açıla bilən hesabların siyahısı aşağıda verilib (yuxarıda qeyd edilən Qaydaların 22.1 bəndi).
204 saylı “Hazır məhsul” hesabı
Hazır məhsul, artıq adından göründüyü kimi, istehsal müəssisələrində satışa çıxarılmağı planlaşdırılan məhsulun son halıdır.
204 №-li “Hazır məhsul” hesabında mühasibat uçotu subyektinin istehsal prosesinin nəticəsi olaraq yaranan hazır məhsullarının hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatların uçotu aparılır.
Bu hesab üzrə aşağıdakı subhesabları açmaq olar (qaydaların 22.15 bəndi):
Hazır məhsul, material ehtiyatları, mallar, satış məqsədilə saxlanılan digər aktivlər, digər ehtiyatlar torpaq, tikili, avadanlıqlar kimi təsnifləşdirildikdə yuxarıda qeyd edilən qaydaların 22.43-cü bəndinı uyğun.
Hazır məhsulun, malların, satış məqsədilə saxlanılan digər aktivlərin satılması yaxud əvəzsiz verilməsi zamanı bağlı xərclər mühasibat uçotunda əks etdirildikdə onların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər (mövcud olduqda) həmin qaydaların 22.45-ci bənd əsasında nizamlanır.
İstehsal prosesi başa çatdıqda istehsalat məsrəfləri aktiv kimi tanınması 22.48-ci bəndə uyğun aparılır.
Hazır məhsul mühasibat uçotu subyektinin öz ehtiyaclarına görə material ehtiyatı kimi istifadə edildiyi halda həmin qaydaların 22.49-ci bəndi tətbiq olunur.
Bu hesab üzrə mühasibat yazılışlarına nümunələr aşağıda verilib.
Hazır məhsul satıldıqda
Nümunə 1: “A” MMC mətbəx mebellərinin istehsalı fəaliyyətilə məşğul olur. Mebellərin hazırlanması üçün lazım olan taxtanın təmin edilməsi məqsədilə digər bir şirkətlə müqavilə bağlamışdır. Müqavilə şərtlərinə əsasən sözügedən taxtalar onları alan şəxs tərəfindən daşınmalıdır. 96 000 manatlıq materialların daşınması zamanı 1200 manat xərc çəkilmişdir. İstehsal binasında işləyən işçilərə, yəni sözügedən mebellərin hazırlanmasında iştirak edən işçilərə hesablanmış əməkhaqqı 9500 manat, işəgötürən hesabına sosial tutulmalar 1850 manat olmuşdur. İstehsalatda istifadə olunan avadanlıqların amortizasiya xərcləri 4500 manat, digər xərclər isə (işıq, su və s.) 6000 manat təşkil etmişdir.
Alınmış bütün materiallar istifadə olunmuş, mebellərin hazırlanmasında çəkilən xərclər də aid edilərək 1 mebelin qiyməti 5068 AZN olaraq formalaşmışdır. Cəmi 25 ədəd hazırlanmış mebellərin hər birinin satış qiyməti 6300 AZN təyin edilmişdir. Onlardan 14-ü “B” MMC-ə satılmışdır.
| Sıra №-si | Əməliyyatın adı | Debet | Kredit | Məbləğ (AZN) |
| 1 | Material ehtiyatları alındıqda | 201 – Material ehtiyatları | 531 – Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları | 96 000.00 |
| 2 | ƏDV hesablandıqda | 241 – Əvəzləşdirilən ƏDV | 531 – Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları | 17 280.00 |
| 3 | Daşınma xərci material ehtiyatlarına aid edildikdə | 201 – Material ehtiyatları | 531 – Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları | 1200.00 |
| 4 | Alınan materiallar istifadə olunaraq istehsalat məsrəflərinə aid edildidkdə | 202 – İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri | 201 – Material ehtiyatları | 97 200.00 |
| 5 | Əməkhaqqı hesablandıqda | 202 – İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri | 533 – Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar | 9500.00 |
| 6 | İşəgötürən hesabına sosial sığorta haqqı istehsalat məsrəflərinə aid edildikdə (22%) | 202 – İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri | 533 – Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar | 9260.00 |
| 7 | İşəgötürən hesabına işsizlikdən sığorta haqqı istehsalat məsrəflərinə aid edildikdə (0.5%) | 202 – İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri | 523 – Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər | 50.00 |
| 8 | İşəgötürən hesabına icbari tibbi sığorta haqqı istehsalat məsrəflərinə aid edildikdə (2%) | 202 – İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri | 523 – Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər | 190.00 |
| 9 | İstifadə olunan avadanlıqların amortizasiya xərcləri istehsalat məsrəflərinə aid edildikdə | 202 – İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri | 112 – Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri | 4500.00 |
| 10 | Digər xərclər istehsalat məsrəflərinə aid edildikdə | 202 – İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri | 531 – Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları | 6000.00 |
| 11 | Hazır məhsul formalaşdıqda | 204 – Hazır məhsul | 202 – İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri | 126 700.00 |
| 12 | Hazır məhsul xərcə silindikdə | 701 – Satışın maya dəyəri üzrə xərclər | 204 – Hazır məhsul | 70 952.00 |
| 13 | Hazır məhsulun satılması nəticəsində debitor borcları formalaşdıqda | 211 – Alıcılar və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları | 601 – Satış | 88 200.00 |
| 14 | ƏDV nəzərə alındıqda | 211 – Alıcılar və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları | 545 – Digər qısamüddətli öhdəliklər | 15 876.00 |
Hazır məhsul əskik gəldikdə
Nümunə 2: “A” MMC-də aparılan audit yoxlaması zamanı müəssisəyə məxsus 10 136 manat dəyərində olan 2 ədəd hazırlanmış mebelin əskik gəlməsi halı aşkarlanmışdır. Auditor əskik gəlmənin səbəbini işçinin məsuliyyətsiz yanaşması kimi qiymətləndirmiş, həmin işçi ona qarşı qaldırılan bütün iddiaları qəbul etmişdir. Bu zaman, həmin mebellər işçinin hesabına aid edilmiş, onun əməkhaqqıdan tutulmuşdur. “A” MMC üçün bu əməliyyat hazır məhsul təqdim edilməsi kimi hesab edilmişdir.
| Sıra №-si | Əməliyyatın adı | Debet | Kredit | Məbləğ (AZN) |
| 1 | Əskik gələn məhsullar silindikdə | 731 – Sair əməliyyat xərcləri | 204 – Hazır məhsul | 1200.00 |
| 2 | Məhsullar müəssisə işçisinin hesabına aid edildikdə | 217 – Digər qısamüddətli debitor borcları | 611 – Sair əməliyyat gəlirləri | 1200.00 |
| 3 | ƏDV hesablandıqda | 217 – Digər qısamüddətli debitor borcları | 545 – Digər qısamüddətli öhdəliklər | 216.00 |
| 4 | Təqsirkar şəxsin əməkhaqqından tutulma edildikdə | 533 – Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar | 217 – Digər qısamüddətli debitor borcları | 1416.00 |
| 5 | Daxil olan ödənişə əsasən büdcə qarşısında vergi öhdəliyi yarandıqda (ƏDV) | 545 – Digər qısamüddətli öhdəliklər | 521 – Vergi öhdəlikləri | 216.00 |
| 6 | Hesabat dövrü üzrə yaranmış vergi öhdəliyi büdcəyə ödənildikdə | 521 – Vergi öhdəlikləri | 226 – ƏDV-nin Depozit hesabı | 216.00 |
2-ci halda mebellərin əskik gəlməsinin səbəbləri, bundan təqsirkar hesab edilən şəxslər məlum olmur. Eyni misal üzərindən təsəvvür edək ki, təqsirkar şəxs məlum deyil, onun təyin edilməsi mümkün deyil.
Alış tarixində ƏDV əvəzləşdirilməmişdir:
| Sıra №-si | Əməliyyatın adı | Debet | Kredit | Məbləğ (AZN) |
| 1 | Əskik gələn məhsullar silindikdə | 731 – Sair əməliyyat xərcləri | 204 – Hazır məhsul | 1200.00 |
| 2 | Əskik gələn məhsulların ƏDV-si silindikdə | 731 – Sair əməliyyat xərcləri | 241 – Əvəzləşdirilən ƏDV | 216.00 |
Alış tarixində ƏDV əvəzləşdirilmişdir:
| Sıra №-si | Əməliyyatın adı | Debet | Kredit | Məbləğ (AZN) |
| 1 | Əskik gələn məhsullar silindikdə | 731 – Sair əməliyyat xərcləri | 204 – Hazır məhsul | 1200.00 |
| 2 | Əskik gələn məhsulların əvəzləşdirilmiş ƏDV-si qədər büdcə qarşısında öhdəlik yarandıqda | 731 – Sair əməliyyat xərcləri | 521 – Vergi öhdəlikləri | 216.00 |
Hazır məhsul haqqında daha ətraflı məlumat almaq üçün buraya keçid ala bilərsiniz.
