Kapitalizm nə vaxt işə yarayır, nə vaxt yox? (XII hissə)
Nyu-York universitetinin professoru Robert Allenin Abu-Dabidə çıxışı
Problem ondadır ki, xidmət sahəsi çox vaxt tam məşğulluğun olmadığı aşağı ödənişli maaş mövqelərinin yayılmasına gətirb çıxarıb. Bax, bu pisdir. Fabriklərin orta ixtisaslı bir çox işçiləri iş yerlərini itirmiş və xidmət sahəsində daha az ödənişli iş yerinə keçiblər və ya əgər onların özləri bunu etməyiblərsə də, bu şəxslərin uşaqları bunu etməli olacaqlar.
Əgər 1960-cı ildəki məşğulluq strukturunu 2010-cu illə müqayisə etsək, o zaman məlum olur ki, mütəxəssislərin sayı xeyli artıb – onların payı 12%-dən 20%-ə çatıb. Menecerlərin sayı da çoxalıb (6 faizdən 10 faizə yüksəlib). Satışla məşğul olanların, xidmət personalı ilə məşğul olanların sayında böyük artım baş verib: 9 faizdən 21 faizə yüksəlib. Eyni zamanda zavodlarda fəhlə və operatorların sayı güclü şəkildə – 17 faiz bəndində aşağı düşüb. Bir növ dəyişiklik baş verib: fərqli işçilərin əvəzinə menecerlər, mütəxəssislər və xidmət personalı ortaya çıxıb.
Gəlir nöqteyi-nəzərindən bu necə görünür? Biz xidmət sahəsində olan yarımixtisaslı işçilərlə aşağı ixtisaslı işçilərin gəlirlərini müqayisə edirik, eləcə də kişi ilə qadın baxımından 1972-ci ilə 2017-ci ili müqayisə edirik. 1972-ci ildə bu adamlar tam iş günü ilə çalışanlar olublar, onların maaşları inflyasiya nəzərə alınmaqla korrektə olunub, ona görə də biz onların istehlakını müqayisə edə bilərik.
Kişilər üçün, bu sektorlarda müqayisə çox kiçik bir dəyişiklik göstərir: yarımixtisaslı fəhlə il ərzində 49 min dollara yaxın qazanc əldə edib, 2017-ci ildə onun gəliri təxminən 51 min dollar təşkil edib, xidmət sahəsində də kiçik dəyişiklik baş verib, təxminən 39 min dollardan 41 min dollara qalxıb.
Fikir verdinizsə, xidmət sahəsində əməkhaqqı həmişə istehsalatda olduğundan az olub. Qadınlara gəldikdə, onların vəziyyəti yaxşılaşıb. Onların hər iki növdən olan iş yerlərində real qazancları yüksəlib. Lakin sənaye dəyişiklikləri səbəbindən vəziyyət daha pisdir. Orta ixtisas tələb edən bir çox iş yerləri 1972-ci ildən başlayaraq yoxa çıxıb. Kişilər üçün bu o deməkdir ki, onlar il ərzində təxminən 49 min dollarlıq işdən 39 min dollarlıq işə keçiblər.
Əməkhaqqı və məşğulluq dəyişiklikləri səbəbi ilə kişilər əmək gəlirlərində çox itiriblər, qadınlar arasında isə çox kiçik bir artım qeydə alınıb. Əgər bu vəzifələrdən birində işləyən kişi, elə bu cür vəzifədə işləyən qadınla evlidirsə, ailənin gəlirləri aşağı düşür, çünki kişilərin qazancı xeyli azalıb.
Bunun siyasi nəticələri olub. ABŞ-da sosial sahədə populizm səbəbindən Trampın yürütdüyü siyasət nəticəsində, ağdərili fəhlə sinfi fabriklərdə xeyli iş yerini itirib, qazancları da ya aşağı düşüb, ya da dəyişməz qalıb. Bərabər əməkhaqqı ilə əlaqəli qanunlar sayəsində qazanclarında artım alan qadınlara qarşı mənfi bir münasibət mövcuddur. Mən məlumatları göstərmədim, amma, afrikalı amerikalılar da müsbət ayrı-seçkilikdən faydalanıblar. Bu, Trampı dəstəkləyən ağdərili işçi sinfindən olan liberal elitanın irəli sürdüyü siyasətdir. Mən demirəm ki, bizdə bərabər əməkhaqqı ödənişi və ya pozitiv diskriminasiya ilə bağlı qanunlar olmamalıdır, amma, bunların öz dəyəri var – hamı onlardan faydalana bilmir.
