Kassa əməliyyatları — nağd pul və digər qiymətlilərin qəbulu, verilməsi, saxlanması və qorunması üzrə əməliyyatların məcmusudur.
Bütün müəssisələrdə nəğd pulun saxlanması və həmin pul vəsaiti ilə hesablaşmalar aparmaq üçün kassa yaradılır. Azərbaycan Respublikasında kassa əməliyyatlarının aparılması Milli Bankın 6 aprel 1993-cü il tarixli «Xalq təsərrüfatında kassa əməliyyatlarının aparılması qaydaları» na dair təlimatla tənzimlənir. Kassalarda nəğd pul qalığı limitləri və mədaxildən istifadə normaları həmin müəssisələrin rəhbərləri ilə razılaşdırılmaqla bank idarələri tərəfindən müəyyən olunur. Lazım gəldikdə həmin limitlər nəzərdən keçirilib dəyişdirilə bilər. Müəssisə və təşkilatlar üçün kassa limitinin məbləği onların aylıq əmək haqqı fondunun 5 faizindən çox olmamalıdır. Nəğd pul vəsaiti təyinatı üzrə xərclənmədikdə və kassa limitinə riayət edilmədikdə müəssisəyə qarşı bank tərəfindən cərimə sanksiyaları tətbiq edilə bilər.
Pul vəsaitinin və sənədlərinin qəbul olunması, saxlanması və təyinatı üzrə buraxılması üçün müəssisədə lazımi avadanlıqlarla təmin olunmuş bina olmalıdır.
«Xalq təsərrüfatında kassa əməliyyatları aparılması qaydaları»na əlavə olunmuş tövsiyyədə göstərilir ki, nəğd pul vəsaitinin və digər qiymətlilərin etibarlı şəkildə saxlanılmasını təmin etmək üçün kassa digər xidmət binalarından və yardımçı binalardan təcrid olunmalı, pulları və digər qiymətliləri saxlamaq üçün mütləq seyf (metal şkaf) olmalı və o, döşəmənin və divarın tikiliş konstruksiyalarına polad mıxlarla möhkəm bağlanmalıdır. Kassa binasına kənar şəxslərin daxil olması qadağandır. Pul vəsaitləri və qiymətli kağızlar seyfdə saxlanmalıdır.
Kassa əməliyyatlarını icra etmək üçün pul və qiymətli kağızların saxlanmasına maddi məsuliyyət daşıyan kassir təyin olunur. Müəssisə rəhbəri kassiri işə qəbul etmək barədə əmr verdikdən sonra onu kassa əməliyyatları aparmaq qaydaları ilə tanış edib imza etdirməlidir. Bundan sonra onu tam fərdi maddi məsuliyyət daşıdığına dair onunla müqavilə bağlanır.
Kassir işçilərin maddi məsuliyyəti haqqında qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq qəbul etdiyi bütün qiymətlilərin toxunulmaz saxlanması üçün, qəsdən etdiyi hərəkətlər nəticəsində, öz vəzifəsinə laqeyd yanaşmaq nəticəsində müəssisəyə vurduğu hər hansı zərər üçün tam maddi məsuliyyət daşıyır.
Kassaya pul vəsaiti pul çek vasitəsilə müəssisənin bankda olan hesablaşma hesabından və digər mənbələrdən daxildir.
Bankdan pul almaq üçün çek kitabçası müəssisəyə ərizəsi əsasında bankdan verilir. Alınmış çek kitabçası bir qayda olaraq müəssisənin baş mühasibində saxlanılır. Bankdan pul alınması üçün çek kitabçasının bir səhifəsi doldurulur, alınacaq pulun məbləği və onun təyinatı göstərilməklə müəssisə rəhbəri, baş mühasib tərəfindən imzalanır və möhürlə təsdiqlənir. Bank çekində heç bir düzəlişə licazə verilmir.
Müəssisə kassasına bir sıra başqa mənbəələrdən də, yəni məhsul satışından işçi heyətnin müəssisəyə olan borcunun ödənilməsindən, təhtəlhesab şəxslərdən və sairədən də nəğd pul daxil ola bilər.
Kassaya pul vəsaitinin daxil olması kassa mədaxil orderinin tərtib olunması və müəssisə rəhbəri, baş mühasib və kassirin imzası ilə rəsmiyyətə salınır. Müəssisənin kassasından pul vəsaitinin sərf olunması kassa məxaric orderi və ya müəyyən olunmuş tələblərə uyğun formada tərtib olunmuş hesablaşma-ödəmə cədvəli əsasında həyata keçirilir. Kassa məxaric orderi müəssisə rəhbəri və baş mühasibi tərəfindən imza olunur. Kassa məxaric orderinə pul vəsaitini alan şəxs imza edir.
İşçi heyətinə əmək haqqının, mükafatın, müvəqqəti əmək qabiliyyətinin itirilməsinə görə ödənilən müavinətlərin, pensiyanın və sairənin ödənilməsi üçün tərtib edilən ödəniş cədvəlləri əsasında pul bu vəsaitlərinin kassadan ödənilməsi üçün 3 gün vaxt verilir. Həmin müddətdə ödənilməyən (alınmayan) məbləğin qarışısında «deponentləşdirilmişdir» sözü yazılır və vaxtında alınmayan məbləğ yenidən müəssisənin kassasından hesablaşma hesabına qaytarılır.
Kassa sənədləri hesabata əlavə edilməzdən əvvəl pul vəsaitinin mədaxil və məxaric üzrə məbləğ kassa kitabında qeydiyyatdan keçirilməlidir. Kitabda yazılışlar elə formada aparılmalıdır ki, pul vəsaitinin təyinatı üzrə sərf edilməsinə, ümumiyyətlə isə həmin sənədlərin icrasına nəzarət oluna bilsin.
Hər bir müəssisədə yalnız bir kassa kitabı ancaq bir ədəd olmalıdır. Kassa kitabından istifadə olunmağa başlanan kimi onun səhifələri nömrələnməli, şunurlanmalı və surğucla, yaxud elastik möhürlə möhürlənməlidir. Kitabdakı səhifələrin sayı müəssisə rəhbəri və baş mühasib tərəfindən təsdiq edilməlidir.
Kassa kitabında və kassa əməliyyatlarının uçotunun aparılması sənədlərində heç bir düzəlişə icazə verilmir. Təshihat (korrektura) qaydasında hər hansı düzəliş aparılarsa, onlar müəssisənin baş mühasibi və kassiri tərəfindən təsdiq olunmalıdır.
Kassa kitabında yazılışlar qara kağız vasitəsilə iki surətdən ibarət kassir tərəfindən yerinə yetirilməlidir. Onun ikinci surəti kəsilən surətdir.
Kassir günün axırında gün ərzində baş vermiş əməliyyatlar üzrə məbləğlərin yekununu hesablamalı və sonrakı günə qalıq çıxarmalıdır.
Mühasibatlığa təqdim olunmuş kassa hesabatında əks olunmuş əməliyyatların düzəldilməsi ilkin sənədlərə əsasən yoxlanılır və bundan sonra əməliyyatlara müvafiq mühasibat yazılışları tərtib edilir.
Kassada pul vəsaitinin qalığı və hərəkətini mühasibat uçotunu aparmaq üçün hesablar planında 50 saylı«Kassa» hesabı müəyyən olunmuşdur. Hesab aktivdir onun debitində müəssisənin kassasında olan ovə kassaya daxil olan pul vəsaitinin, kreditində isə pul vəsaitinin verilməsi əks etdirilir. 50 «Kassa» hesabının ilk qalığı ayın əvvəlinə, son qalığı isə ayın sonuna kassadakı nağd pul qalığını göstərir.
50 «Kassa» hesabının debeti 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabı; 51 «Hesablaşma hesabı»; 71 «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabı; 76 «Müxtəlif debitorlar və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabının və digər hesabların krediti ilə müxabirləşir.
50 «Kassa» hesabının krediti isə pul vəsaitinin buraxılması ilə əlaqədar olaraq 51 «Hesablaşma hesabı»; 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabı; 71 «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabı və digər hesabların debeti ilə müxabirləşir.
Mövcud qaydalara görə hər ayın sonunda müəssisənin kassasında olan pul vəsaitinin qalığının reallığının yoxlanılması üçün müəssisə rəhbərliyinin göstərişi ilə kassada inventarlaşma aparıllır.
Kassada aparılan inventarlaşma nəticəsində əskikgəlmə aşkar edildikdə həmin məbləğ kassirdən tutulur və əməliyyat 84 «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarabolmasından itkilər» hesabının debeti, 50 «Kassa» hesabının krediti yazılışı ilə rəsmiyyətə salınır. Eyni zamanda 73 «Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyyəti ilə hesablaşmalar» və ya 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesablarının debitinə və 84 «Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarab olmasından itgilər» hesabının kreditinə yazılış aparılır.
İnventarlaşma nəticəsində artıqgəlmə müəyyən olunduqda 50 «Kassa» hesabının debeti və 80 «Mənfəət və zərər» hesabının kreditinə yazılış edilir.