Hansı hallarda uçotun ayrılıqda aparılması zəruridir?
“Ayrılıqda uçotun aparılması” tələbinə Vergi Məcəlləsinin müxtəlif maddələrində rast gəlirik. Əvvəlki illərdə belə tələblər az idi, Məcəllə təkmilləşdikcə, yeni fərqli əməliyyatların qanunvericiliklə tənzimlənməsi zərurəti yarandıqca, vergi ödəyicilərinə əməliyyatların uçotunu ayrılıqda aparmaq lazım gəlir. Məsələn, vergi ödəyicisi tərəfindən müxtəlif əməliyyatlar, o cümlədən qeyri-sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı əməliyyatlar aparıldıqda gəlir və xərclərin uçotu ayrılıqda aparılır. Çünki belə əməliyyatlarda bölüşdürülə bilməyən xərclərin gəlirdən çıxılan məbləği xüsusi çəki prinsipi əsasında müəyyən edilir (VM, maddə 108).
Eyni tələb sadələşdirilmiş vergi fəslində də yer almışdır. Həmin fəsildə royaltidən yaxud icarədən gəliri olan şəxslərin digər fəaliyyətləri varsa, mütləq gəlirin (xərcin) ayrılıqda uçotunun aparılması tələbi var.
Habelə Məcəllənin 17-ci maddəsinə görə vergi agenti qismində çıxış edən şəxslərdən hər vergi ödəyicisi üzrə əməliyyatların uçotu ayrılıqda təşkil edilməlidir.
Əməliyyatların uçotunun ayrılıqda aparılması dedikdə alınmış malların, xidmətlərin uçotunun ayrıca aparılması tələb edilən hissənin açıq şəkildə seçilə bilinməsi imkanı başa düşülür. Belə uçot:
- mənfəət;
- gəlir;
- sadələşdirilmiş;
- ƏDV məqsədləri üçün aparıla bilər.
Bu satışa da aiddir, yəni ƏDV-dən azad əməliyyatlar yaxud ƏDV tutulan əməliyyatlar, istər alış olsun, istər satış, istənilən vaxt fərqləndirilə bilməlidir. Həmin əməliyyatların ilkin uçot sənədləri ayrıca toplanmalı, lazım gəldikdə vergi orqanına müstəqil şəkildə təqdim edilə bilməlidir.
ƏDV üzrə əməliyyatların ayrılıqda aparılması
Eyni tələbə ƏDV ödəyicilərinin əməliyyatlarında da rast gəlmək olur, məsələn, agent qaydasında (komisyonçu olaraq) aparılmış əməliyyatların ayrılıqda uçotu aparılmalıdır. Habelə, əlavə dəyər vergisi ödəyiciləri üçün əlavə vergi yükü yaranmaması üçün:
- ƏDV-dən azad əməliyyatların;
- ƏDV-yə cəlb edilən əməliyyatların;
- kənd təsərrüfatı məhsullarının pərakəndə satışı zamanı əməliyyatların uçotu ayrılıqda aparılır.
Bu tələbə əməl etməmək vergi ödəyicisi üçün problem yarada bilər. Məsələn, kənd təsərrüfatı mallarını pərakəndə satış zamanı ƏDV-ni ticarət əlavəsindən deyil, ümumi satışdan hesablamaq, əvəzləşdirmə edən vergi ödəyicisinin isə xüsusi çəki tapması riski vardır. Düzdür, 2022-ci il yanvar ayından etibarən kənd təsərrüfatı mallarının həm pərakəndə, həm də topdansatış qaydasında təqdim edilməsi zamanı ƏDV ticarət əlavəsindən hesablanır, ancaq bu vergi güzəşti 3 il üçün nəzərdə tutulub.
ƏDV-dən azad əməliyyatlar və ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb edilən əməliyyatların fərqi, belə əməliyyatlarda əvəzləşdirmə haqqında burada ətraflı məlumat verilib. Belə əməliyyatlarda ayrılıqda uçotun aparılması önəmlidir.
Qarışıq əməliyyatlar
Məcəllədə qarışıq əməliyyatlar anlayışı da var (VM, maddə 171). Belə əməliyyatlardan biri Məcəllənin 171.1 maddəsi ilə təyin olunub.
Nümunə 1: “A” şirkəti “B” şirkətinə 8000 manatlıq malı 13000 manata satır və müqavilənin şərtlərinə əsasən malların çatdırılması “A” şirkətinin öhdəliyindədir, mallar çatdırılana kimi bütün risklər satıcının üzərindədir. Satıcı malları alıcıya çatdırmaq üçün 2000 manat nəqliyyat xərci çəkib. Belə olan təqdirdə 13.000 manat tam bir dövriyyə və tam bir əməliyyat sayılır. Sadəcə, həmin əməliyyat 2 hissədən ibarətdir:
- Malların dəyəri;
- Malların çatdırılmasına yardımçı olan nəqliyyat xidməti.
Çatdırılma öhdəliyi “B” şirkətinin üzərində olsaydı, bu, qarışıq əməliyyat sayılmazdı.
Nümunə 2: “A” firması ixracatla məşğul olur. O, 10000 ABŞ dolları dəyərində olan malı 15000 ABŞ dollara Türkiyəyə “C” LTD-yə ixrac edir. Bu halda malların gömrüyə çatdırılması, gömrükdə xidmət haqlarının ödənilməsi tam bir əməliyyat sayılır. Sadəcə, hər bir xərc tam əməliyyatın bir hissəsidir və gəlir kimi tam 15000 dollar nəzərə alınır.
Həyata keçirilən əməliyyatın müstəliq elementləri vardırsa, onu diqqətlə təhlil edin. Əgər elementləri bölərkən həm ƏDV-yə cəlb edilən, həm də ayrıca vergidən azad olan əməliyyatlar ortaya çıxırsa, bu hala bir əməliyyat kimi baxmayın. Əməliyyatların uçotu ayrılıqda aparılmalıdır.
Nümunə 2: Bağlanmış müqaviləyə əsasən ƏDV ödəyicisi olan poliqrafiya şirkəti digər şirkətə aşağıdakı xidmətlər göstərmişdir:
– uşaq ədəbiyyatının istehsalı ilə bağlı poliqrafiya xidməti
– həmin ədəbiyyatın sifarişçiyə çatdırılması ilə bağlı nəqliyyat xidməti.
Bu halda poliqrafiya şirkəti sifarişçiyə ödəniş üçün elektron qaimə-faktura təqdim edərkən uşaq ədəbiyyatının istehsalı ilə bağlı poliqrafiya xidmətinin dəyərini Vergi Məcəlləsinin 164.1.8 maddəsinə əsasən ƏDV-dən azad olunan əməliyyat kimi, nəqliyyat xidmətinin dəyərini isə ƏDV-yə cəlb olunan əməliyyat kimi göstərməlidir.
Mal, iş və xidmətlərin ayrı-ayrılıqda uçotunun aparılması, belə əməliyyatlar zamanı ƏDV əvəzləşdirilməsi haqqında buradan məlumat əldə edə bilərsiniz.
