332 saylı “Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyat” hesabı: uçot prinsipləri, IFRS tələbləri və praktiki nümunələr

332 saylı “Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyat” hesabı qeyri-monetar aktivlərinin yenidən qiymətləndirilməsi prosesində mümkün məzənnə fərqləri üzrə kapital ehtiyatlarının və şəffaf aparılması, həmçinin konsolidasiya edilmiş hesabatların beynəlxalq standartlara uyğun təqdim olunması baxımından vacibdir. Sizə təqdim olunan bu məqalədə məzənnə fərqləri üzrə ehtiyat üzrə hesabın xarakterik xüsusiyyətləri şərh olunur.

Kapital ehtiyatlarının uçot hesabları və 33-cü maddə

Mühasibat uçotu sistemində kapital ehtiyatları müəssisənin səhmdar kapitalı ilə birgə onun maliyyə dayanıqlığını və daxili resurslarının səviyyəsini əks etdirən göstəricilərdən biridir. Kapital ehtiyatları bilavasitə gəlirlərdən yaranmır, lakin müəssisənin xalis aktivlərini artırmaqla onun ümumi maliyyə vəziyyətinə müsbət təsir göstərir.

Yenidən qiymətləndirmə, səhmdar töhfələri, müəyyən qanunvericilik aktları əsasında aparılan digər oxşar əməliyyatlar kapital ehtiyatlarını formalaşdıran maliyyə mənbələridir.

Mühasibatlıqda kapital ehtiyatlarının uçotu AR MN kollegiyasının Q-01 №-li “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları” ilə müəyyən edilmiş mühasibat uçotu subyektləri üçün hesablar planının 33-cü maddəsinin tərkibinə daxil olan hesablar üzrə aparılır. Bu maddədə kapital ehtiyatlarının hərəkəti üzrə ümumiləşdirilmiş məlumatlar təqdim edilir və aşağıdakı hesablar açılır:

• 331 saylı “Yenidən qiymətləndirilmə üzrə ehtiyat”;
• 332 saylı “Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyat”;
• 333 saylı “Qanunvericilik üzrə ehtiyat”;
• 334 saylı “Nizamnamə üzrə ehtiyat”;
• 335 saylı “Digər ehtiyatlar”.

Bu hesablar kapital ehtiyatlarının formalaşma mənbələri üzrə uçotunu təmin edir.

Müasir iqtisadiyyatda beynəlxalq ticarət və maliyyə münasibətləri prosesində müəssisələr xarici valyutada əməliyyatlar aparır. Valyuta kurslarının dəyişməsi nəticəsində əməliyyatlar üzrə məzənnə fərqləri yaranır. Bu fərqlər müəssisənin gəlir və ya zərərinə təsir edə bilər.

Lakin bəzi hallarda bu fərqlər kapital ehtiyatı kimi də tanına bilər. Belə ki, xüsusilə xaricdəki törəmə müəssisələrin maliyyə hesabatlarının konsolidasiya zamanı milli valyutaya çevrilməsi prosesində yaranan məzənnə fərqləri birbaşa mənfəət-zərər hesabatına deyil, kapital ehtiyatlarına yönəldilir. Məhz belə ehtiyatların uçotu üçün 332 saylı “Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyat” hesabı yaradılmışdır.

332 saylı “Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyat” hesabının əsas xüsusiyyətləri

332 saylı hesab – “Kapital ehtiyatları” maddəsinin tərkib hissəsi olub, müəssisədə yenidən qiymətləndirmə və xarici valyutada aparılan əməliyyatlar nəticəsində yaranan məzənnə fərqlərinin uçotunun aparmaq üçün nəzərdə tutulub. Hesabın təyinatı yuxarıda qeyd edilən qaydaların 31.6-cı bəndi ilə müəyyən edilib. Həmin bəndə görə: “332 saylı “Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyat” hesabında mühasibat uçotu subyektinin qeyri-monetar aktivlərinin yenidən qiymətləndirilməsi nəticəsində yaranan mənfəət və ya zərərdən əmələ gələn məzənnə fərqləri üzrə kapital ehtiyatları barədə ümumiləşdirilmiş məlumatlar əks etdirilir.”

“Asılı müəssisələrə investisiyalar” hesabının balans dəyərinə düzəlişlər, həm də investisiya obyektinin kapitalında baş vermiş dəyişikliklərdən irəli gəlir və Mənfəət və zərər və digər məcmu gəlir hesabatında tanınmaqla aparılır. Belə dəyişikliklərə investisiya obyektinin məzənnə fərqlərindən yaranan dəyişikliklər də aiddir.

332 saylı “Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyat” hesabının əsas xüsusiyyətləri:

• kapital ehtiyatı hesabıdır, bir qayda olaraq, gəlir və ya xərclər bölməsinə daxil edilmir;
• xaricdəki törəmə müəssisələrin konsolidasiya zamanı yaranan məzənnə fərqləri burada toplanır;
• maliyyə hesabatlarında bu ehtiyat kapital bölməsində ayrıca sətirdə göstərilir;
• reallaşmamış məzənnə fərqləri olduqda istifadə olunur; yəni faktiki pul axını baş verməyib.

332 saylı hesabda uçotun tənzimlənməsi

332 saylı hesabda kapital ehtiyatlarının uçotunun aparılması “Mühasibat uçotu haqqında” AR qanunu,  “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları”, Beynəlxalq Maliyyə Hesabatları Standartları (IFRS) və digər uyğun qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir.

Hesab üzrə uçot qaydaları:

• əgər valyutada olan kapital, investisiya və ya törəmə müəssisənin aktivləri üzrə balans dəyəri yenidən qiymətləndirilirsə, bu zaman yaranan məzənnə fərqi 332 saylı hesabda əks etdirilir.
• əgər bu fərq reallaşarsa (məsələn, törəmə müəssisə ləğv olunarsa), o zaman həmin məbləğ mənfəət və zərər hesabatına köçürülür.

332 saylı “Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyat” hesabı üzrə tənzimləmələr Qaydaların 16.7, 16.8, 16.9, habelə 31.6 və 31.7 bəndlərinin tələbləri nəzərə alınmaqla aparılır. Uçot “Xarici valyuta məzənnələrində dəyişikliklərin təsiri” adlı (IAS 21) MUBS 21in tələblərinə uyğun olmalıdır.

332 saylı hesabın tətbiqi – praktiki mühasibat nümunələri

Mühasibat uçotunda 332 saylı hesab üzrə müxabirləşmələr aşağıdakı şəkildə aparıla bilər:

Nümunə 1:  Qeyri-maddi aktivlərin (yaxud torpaq, tikili və avavdanlıqlar)  yenidən qiymətləndirilməsi zamanı yaranmış məzənnə 1500 manatdır. Həmin fərqi birbaşa kapitalda tanınır (31.7-ci bəndin tətbiqi)

Nümunə 2: Asılı müəssisəyə 100000 EUR investisiya qoyulub. İlin sonunda investisiya kapitalında məzənnə dəyişiyindən 10000 manat artım yaranıb. Bu fərq uçota alınır (16.7.1-ci bəndin tətbiqi).

 Nümunə 3: Asılı müəssisəyə xarici valyutada qoyulmuş uzunmüddətli investisiyanın 10000.00 manatı geri alınıb. Vaxtı ilə bu məbləğ üçün məzənnə fərqinə görə nəzərə alınmış kapital ehtiyatları üzrə artım 500.00 manatdır. Əhəmiyyətli təsirin itirildiyi məbləğin 332 saylı “Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyat” hesabında uçotuna Qaydaların 16.7.1-ci bəndin tətbiq edək..

Qeyd edək ki, beynəlxalq praktika bu ehtiyatların gəlir kimi tanınmasını yalnız reallaşma zamanı qəbul edir və bu yanaşma maliyyə hesabatlarında risklərin düzgün əks etdirilməsi baxımından əhəmiyyətlidir.