Mühasibat uçotunun predmeti, metodu, mahiyyəti və məqsədi

Mühasibat uçotunun predmeti və metodu, onun mahiyyətini haqqında biliklər yalnız mühasibat nəzəriyyəsinin əsasları baxımından deyil, həm də praktik tətbiq baxımından da əhəmiyyətlidir.

Uçotun nəzəriyyəsi və praktikası: tamın iki tərkib hissəsi

Yəqin ki, bunu tez-tez eşitmisiniz: “Bu bir nəzəriyyədir, təcrübəyə aidiyyəti yoxdur” yaxud “Bu təcrübədir, nəzəri sual deyil.” Belə yanaşma səhvdir. Bu problem həmişə mövcuddur: şirkətlə nə baş verdiyini necə başa düşməli və baş verənlərlə maraqlı tərəflərə necə  məlumatlandırmalı? Nəzəriyyə bu problemin həlli variantlarını axtarır, praktika bütün mümkün variantlardan mövcud vaxt və vəziyyət üçün ən məqbul olanları seçir.

Beləliklə, mühasibat uçotu məlumatları, reallıq haqqında digər istənilən məlumat kimi, bir sıra çox nisbi, lakin insan üçün vacib kateqoriyalardan istifadə edərək, məsələn, ən vacib olan zaman kateqoriyası kimi, nə baş verdiyini anlamağa imkan verir.

Reallığı təsvir edərkən onu bütövlükdə əhatə etmək mümkün deyil, yalnız onun müəyyən cəhətlərini açmaq olar. İqtisadi reallığın müxtəlif aspektləri uçotun ayrı-ayrı prinsiplərini – fərziyyə və tələbləri ortaya qoyur.

Mallar, azqiymətli və tez köhnələn əşyalar, nizamnamə kapitalı, mənfəət kimi ayrı-ayrı obyektlərin uçot nümunələrini nəzərdən keçirərək, onların nəzəri şərhinə dəyişən yanaşmaların həmin obyektlər haqqında məlumat yığmaq təcrübəsini necə dəyişdiyini görmək olar.

Bütün bunlar mühasibat elmidir, gələcək mütəxəssislər bu elmi universitetlərdə, bu fənni öyrənməyə kömək edən dərsliklərdən öyrənirlər. Təcrübəli mütəxəssislərin, nəzəriyyəçilərin və praktiklərin köməyi olmadan mühasibat uçotunu “hiss etmək”, onun daxili gözəlliyini, məntiqi harmoniyasını “görmək” və bu mövzunu hərtərəfli anlamaq çox çətin ola bilər. Məhz onların yaratdıqları nəzəri biliklər mühasibatın əsaslarını anlamaqda kömək edir. Hər bir nəzəriyyənin isə  mahiyyətini, metod və prinsiplərini öyrənmədən, onun məqsəd və funksiyalarını bilmək çətindir.

Mühasibat uçotunun mahiyyəti

Mühasibat uçotu təsərrüfat subyektinin (hüquqi şəxsin) əmlakı, onun əmələ gəlmə mənbələri, öhdəlikləri və təsərrüfat fəaliyyəti haqqında dəyər ölçüsündə monitorinqi, ölçülməsi, qeydiyyatı, emalı və məlumatların ötürülməsi sistemidir. “Mühasibat uçotu haqqında” AR Qanununa görə mühasibat uçotu subyektlərində mühasibat uçotunun aparılması məcburidir. Həmin qanun mühasibatın mahiyyətini aşağıdakı kimi müəyyən edir:

 Mühasibat uçotunun predmeti

İstənilən elmin predmeti – problemdir. Təsərrüfat subyektinin maliyyə problemlərinin təsvirini mühasibat uçotunun predmeti hesab etmək olar. Bu problemlərin həlli aşağıdakı iqtisadi vasitələrlə həyata keçirilir:

• əsas vəsaitlər – müəssisənin uzunmüddətli iqtisadi fəaliyyətində iştirak edir. Öz formasını qoruyub saxlayır və istehsal olunan məhsulun maya dəyərinə qismən (amortizasiya ödənişləri şəklində) daxil edilir;
• qeyri-maddi aktivlər – bunlara patentlər, müəssisənin sirləri, lisenziyalar, ticarət markaları və s. aiddir;
• dövriyyə vəsaitləri – istehsal prosesində elə də çox vaxt ərzində istifadə olunmur (təxminən bir istehsal dövrü). Dövriyyə vəsaitlərinə xammal, materiallar, alınmış yarımfabrikatlar, elektrik enerjisi, yanacaq, qablaşdırma qutuları aiddir;
• pul vəsaitləri – bunlar müəssisənin kassasında, cari hesabda və xüsusi bank hesablarında olan pullardır;
• ödəniş vəsaitləri – debitor borclardır;
• mücərrəd vəsaitlər – bu məbləğlər, vergi və yığımlar şəklində ödənilir. Həmin pullar şəxsi vəsaitlər, eləcə də istiqraz mənbələrinin yardımı ilə formalaşır.

Bir daha qeyd edək ki, uçot problemi həll etmir, onları təsvir edir. İstənilən problemin həllinin ən azı iki variantı olur. Beləliklə, mühasib müəyyən bir təşkilatın problemlərinin həlli üçün nəzəri cəhətdən mümkün olan bütün variantları təsvir etməyi bacarmalıdır. Təklif olunan həllərdən hansının “düzgün” hesab ediləcəyi (yəni, iqtisadi şəraitə uyğun gələn) son seçimi mühasib deyil, menecer etməlidir.

Mühasibat uçotunun metodu

Bunlar o üsullar və elementlərdir ki, onların köməyi ilə uçot aparılır, mühasibat uçotunun predmeti – təsərrüfat fəaliyyətinin təsviri üçün məlumat bazası yaradılır. Əsrlər boyu əsas mühasibatın əsas metodu kimi ikili yazılışdan istifadə edilib və hazırda da istifadə olunur.

Bunları da uçotun element və metodlarına aid etmək olar:

• İnventarlaşdırma – müəyyən bir tarixdə mal-maddi dəyərlərin, pul vəsaitlərinin və maliyyə öhdəliklərinin faktiki mövcudluğunun yoxlanılmasıdır;
• hesablar – uçot alətləridir, iqtisadi vəsaitlər və əməliyyatların qruplaşdırılması və kodlaşdırılması üçün bir vasitədir;
• hesabların müxabirləşməsi – bu, hesabların qarşılıqlı əlaqəsidir;
• sənədlər – uçot sənədlərində müəssisənin iqtisadi fəaliyyətinin tam və fasiləsiz şəkildə əks olunmasıdır;
• mühasibat balansı – iqtisadi vəsaitlərin ümumiləşdirilməsi, müəyyən tarix üçün onun mənbələrinin qruplaşdırılmasından ötrü olan bir üsuldur. Sol hissə – balansın aktivi, sağ tərəf isə balansın passividir. Mühasibat balansının aktiv və passivlərinin yekunu bir-birinə müvafiq gəlməlidir;
• hesabatlar – maraqlı tərəflərin məlumat ehtiyaclarına olan tələbatınla təmin etmək üçün tərtib edilir.

Dəyərin pul ölçüsündə qiymətləndirilməsi, məhsul istehsalına çəkilən xərcin müəyyən edilməsi (kalkulyasiya) də mühasibatın üsul və metodlarındandır.

Mühasibat uçotunun məqsədi

Mühasibat uçotuna sistemli və elmi yanaşmanı ilk dəfə ortaya qoymuş Luka Paçoli kommersiya işlərinə riyaziyyatın tətbiqinə həsr edilmiş əsərində yazırdı:

“Kim düzgün ticarət aparmaq istəyirsə, 3 şərtə mütləq əməl etməlidir:

• birincisi və ən əsası, nağd pul və digər qiymətliləri olmalıdır;
• ikincisi, kitab tutmaq və sürətli hesablamağı bacarmalıdır;
• üçüncüsü isə, işini elə qurmalıdır ki, gecikmədən borclar, əmlak və öhdəlikləri barədə məlumat ala bilsin”.

Bu şərtlərə əməl edilməsi təsərrüfat fəaliyyətini (mühasibat uçotunun predmeti) mövcud üsul və elementlərlə (mühasibat uçotunun metodu) təsvir etməyə imkan verir.

Pul biznesin əsası və “damarlardan axan qanı”-dır (Aristotel). Qan insan damarları ilə axaraq bədən üzvlərinin fəaliyyətini təmin edir və insan orqanizminə fayda gətirir. Eyni qaydada pul da müəssisənin ayrı-ayrı strukturlarından keçib, təsərrüfat fəaliyyətinin daxili və kənar iştirakçıları arasında dövr etməklə sahibinə qazanc gətirir. Pulun belə hərəkəti iqtisadiyyatda pul axını  adlandırılır.  İstənilən  axın  nəzarətdə  saxlanmalı  və  idarə  olunmalıdı.  Məhz  bu,  “kitab tutmaq və sürətli hesablamağı bacaran” qurumun – mühasibatlıq və bu qurumun əməkdaşlarının – mühasiblərin mövcudluğunu zəruri edir.

Hər bir manatın hara və nə qədər sərf edilməsi, qeydiyyatının aparılması və məqsədəuyğunluğunun izlənməsi sahibkar üçün vacibdir. Müəssisədə uçot işləri elə qurulmalıdır ki, sahibkar “gecikmədən borclar, əmlak və öhdəliklər barədə məlumat ala bilsin”.

Paçoli sahibkarın (tacir, istehsalçı, xidmət göstərən və s.) öz işlərinin mövcud vəziyyəti barədə məlumat əldə etmə və fəaliyyətin maliyyə nəticəsini hesablama istəyini uçot qeydlərinin aparılmasının başlıca məqsədi kimi qeyd etmişdir.

Müasir dövrdə mühasibat uçotunun məqsədi

Müasir dövrdə mühasibat uçotunun əsas məqsədi yuxarıda qeyd ediləndən elə də fərqlənmir. Sadəcə mövcud vəziyyət və fəaliyyətin maliyyə nəticələri ilə bağlı məlumatlardan faydalanan şəxslərin əhatəsi genişlənib. Bunu nəzərə alıb mühasibat uçotunun məqsədlərinə aşağıdakıları aid etmək olar:

• idarəetmənin təmin edilməsi üçün zəruri uçot məlumatlarını mühasibat uçotunun metodları vasitəsi ilə  tam və dəqiq formalaşdırmaq;
• müəssisənin fəaliyyətinə nəzarəti həyata keçirən qurumları zəruri məlumatlarla təmin etmək;
• maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətindəki (mühasibat uçotunun predmeti üzrə) mənfi halların qarşısını vaxtında almaq və təsərrüfatdaxili ehtiyatları aşkara çıxarmaq və onları səfərbər etmək.

Mühasibat uçotunun məlumatlarından faydalanan şəxslər üçün ən vacib məlumatlardan biri müəssisənin maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatdır. Maliyyə hesabatları ilə bağlı buradan daha ətraflı oxumaq olar.