Vergi sisteminin növləri
Müəyyən vaxtda bir ölkədə yığılması təmin edilən vergilərin məcmusu vergi sistemi adlanır. Ölkələr yeni vergi növü tətbiq edir, bəzilərini tənzimləyir, bəzilərin isə ləğv edir. Sistemin tərkibin formalaşnmasına iqtisadi, maliyyə, siyasi, sosial şərtlər, habelə dövlət idarəçiliyuinin inkişafı təsir edir. Başqa sözlə, vergi sistemi ölkənin iqtisadi, siyasi, sosial strukturlarının, ölkədəki mövcud iqtisadi şəraitin təsiri altında formalaşır. Yəni keyfiyətli vergi sistemi qurmaq üçün uyğun iqtisadi struktur olmalıdır.
Muasir Azərbaycanın vergi sistemi mövcud beynəlxalq vergi münasibətlərinin təsiri altında, yerli özəlliklər nəzərə alınmaqla quqrulur. Bu zaman bir çox bilgilərə, o cümlədən xarici ölkələrin vergi sistemi barədə məlumata malik olmaq lazımdır. Belə məlumatlar iqtisadi münasibətlərin keyfiyyətinə, ödəyicilərin vergi yükünün həcminə, umumilikdə dövlətrlərarası maliyə-iqtisadi əlaqələrə birbaşa təsir edir.
Dünya ölkələrində mövcud vergi sistemləri aşağıda verilib:
- mütərəqqi (proqressiv) vergi sistemi;
- qeyri-mütərəqqi (reqresuv) vergi sistemi;
- qarışıq vergi sistemi;
- proporsial vergi sistemi.
Vergi sistemləri vergi dərəcələrinin tətbiq mexanizminə görə fərqlənir.
Müasir Azərbaycanın vergi sitemi
1991-ci ildə müstəqillik əldə edən Azərbaycan fiskal-büdcə və vergi siyasətini qurmağa başladı. Həmin müddətə:
- qanunlar qəbul edildi;
- vergilərin növü, habelə dərəcələri dəqiqləşdirildi;
- dövlət rüsumları müəyyənləşdi.
Müasir Azərbaycanın vergi sisteminin qurulması, köklü iqtisadi dəyişikliklər, habelə bazar iqtisadiyyatına keçid dövrü olan 1991-1992-ci illərdən başlayır. Bu keçid prosesini üç mərhələdə araşdırmaq lazımdır.
Birinci mərhələ 1991-1992-ci illəri əhatə edir. Gəlir gəlir və digər vergilər haqqında qanunlar bu dövrdə qəbul olundu.
1991-ci ilin noyabrında “Hüquqi şəxslərin mənfəətləri və gəlirlərin ayrı-ayrı növlərindən vergilər haqqında”, dekabrında “Əlavə Dəyər Vergisi”, “Aksizlər haqqında”, 1992-ci ilin iyununda “Azərbaycan Respublikasında fiziki şəxslərdən gəlir vergisi haqqında” qanular qəbul olundu, vergi dərəcələri müəyyən edildi:
Vergilər haqqında qanunlarla yanaşı həmin dövrlərdə vergi inzibatçılığı formalaşması istiqamətində tədbirlər görüldü (mənbə: “Azərbaycan Respublikasının vergi xidməti: İslahatlar, nəticələr – A.F.Musayev”).
İkinci dövr 1993-1996-cı illəri əhatə edir. Bu dövrdə bazar iqtisadiyyatının tələbatını ödəmək üçün bir çox yeni vergi qanunları qəbul edildi. 1993-cü ilin fevralında “Torpaq vergisi”, 1995-ci ilin martında “Əmlak vergisi”, “Mədən vergisi”; 1996-cı ilin fevralında “Dövlət Yol Fonduna vergilər haqqında” qanunlar qəbul edildi, vergi qanunlarının icrası ilə bağlı fərman və sərəncamlar verildi.
Müstəqillik dövründə Azərbaycanın vergi sisteminin qurulmasının 1996-2000-ci illəri əhatə edən üçüncü mərhələsi mövcud qanunlara dəyişikliklərlə xarakterikdir. Bunu cəmiyyətdə, iqtisadiyyatda baş verən dəyişikliklər zəruri edirdi. Bu mərhələdə özəl sektorun təşviqi və inkişafı məqsədilə bir-sıra tədbirlər görüldü. Məsələn, 1999-cu ilin yanvarında “Dövlət nəzarəti sisteminin təkmilləşdirilməsi və özəl sektorun inkişafı üçün süni təzahürlərin aradan qaldırılması haqqında” qanun qəbul edilmişdir. Mərhələnin nəticəsi olaraq 2000-ci ilin iyulunda “Vergi Məcəlləsi” qəbul edilmiş, 2001-ci il yanvarın 1-dən qüvvəyə minmişdir.
Sonrakı dövrlərdə vergi sisteminin təkmilləşdirilməsi məqsədilə “Vergi Məcəlləsi”nə əlavələr, dəyişikliklər edilib.
Azərbaycan Respublikasının vergi sistemini təşkil edən vergiləri üç əsas qrupa bölmək olar:
- dövlət vergiləri;
- muxtar respublika vergiləri;
- yerli vergilər (bələdiyyə vergiləri).
Azərbaycan vergi sistemində tətbiq olunan vergiləri üç əsas başlığa bölmək olar. Bunlar gəlir vergiləri, mal – xidmətlərə görə vergilər və sərvət vergiləridir. Onlar haqqında ətraflı məlumatı buradan almaq olar.
