Qədim Yunanıstanda vergi siyasəti (II hissə)
Zaman keçdikcə vergitutmanın təşkili təkmilləşirdi. Vəzifələrə bayram yürüşlərinin, simvolik məşəl yürüşlərinin, xorların, komediyaların, faciələrin, tikintilərin maliyyələşdirilməsi və keçmişdə olduğu kimi, fərdi qurbanların təqdim edilməsinə (əslində ictimai yeməklər nəzərdə tutulurdu) vəsaitin ayrılması daxil idi. Liturgiyalar, sanki, vətəndaşların şəxsi müstəqilliyini tamamlayırdı ki, bu da onların müntəzəm olaraq birbaşa vergi ödəməli olmamalarında özünü əks etdirirdi.
E.ə. V əsrə qədər bu vergi sistemi, görünür, heç bir xüsusi çətinləşmə olmadan fəaliyyət göstərirdi, baxmayaraq ki, onun islahatının ilkin şərtləri artıq formalaşmağa başlamışdı: çox şey ianələrin və siyasi rəhbərliyin bir-birinə nə dərəcədə uyğun gəlməsindən asılı idi. Amma, artıq o vaxt müəyyən normalar, bəlkə də bu vəzifələri tənzimləyən qanunlar var idi. Həmin vəzifələri daşımaq heç də könüllü deyildi.
Digər kifayət qədər əhəmiyyətli xərclər toplusu vətəndaşların aşağı təbəqələrinin siyasi həyatda daha fəal iştirak etməyə başladığı bir vaxtda formalaşmışdı. Antik dövrdə demokratiya ancaq birbaşa demokratiya kimi formalaşa bilərdi.
Geniş təbəqə cəmiyyətdə öz maraqlarını heç kimin təmsil etməsini istəmirdi və öz hüquqlarını qorumaq üçün onlar xüsusən də xalq məclislərində, xalq məhkəmələrində və tərkibi hər il tamamilə yenidən seçilən beşyüzlər Şurasında daha fəal olmalı idilər: həyatın boyu yalnız iki dəfə onun üzvü ola bilərdin. Bir çox vətəndaş boş vaxtları olmaması səbəbindən şəhərin idarə edilməsində müntəzəm iştirak edə bilmirdi.
Nəticədə bu, Afinanın siyasi sisteminin çökməsinə səbəb oldu. Buna görə seçilmiş vəzifələr üçün ödəniş olunmasına başlanıldı, dietlər təqdim edildi.
E.ə. V əsrdə sadalanan xərclərlə yanaşı bir çox yeni xərclər ortaya çıxmışdı. Beləliklə, 300 nəfərlik skif kölələrindən ibarət polis işçilərini saxlamaq, şəhəri taxıl və meşə materialı ilə təmin etmək (gəmilərin inşası üçün), diplomatik nümayəndəliklər, qanunların dərc edilməsi (o vaxt mətnlər daşa həkk edilirdi) və idman oyunlarına vəsaitlər xərcləmək lazım idi. Afina ilə Pirey arasında uzun qala divarları tikilirdi, agora – siyasi yığıncaqlar yeri yeni möhtəşəm formalarda yenidən qurulurdu, ictimai binalar tikilirdi.
Aydındır ki, xərclər ildən-ilə nəzərəçarpacaq dərəcədə dəyişirdi. Bu məsələdə hərbi xərclər də bir ölçü rolunu oynayırdı, çünki tez-tez müharibələr baş verirdi. Əsrin ortalarında daxilolmaların əksəriyyəti böhranlar baş verməsi səbəbi ilə Parfenonda saxlanılırdı. Eramızdan əvvəl V əsrdə Afinanın gəlirlərinin demək olar ki, yarısı Delos ittifaqına üzv dövlətlərin üzvlüyündən daxil olurdu.
Amerikanın mühasibat uçotu sistemi
Beləliklə, e.ə. V – IV əsrlərdə sülh dövründə Afinanın gəlir mənbəyi ticarət və əlaqəli fəaliyyətlər idi. Afina Pireydən keçən malların dəyərindən 2% vergi, Attikada satışdan 2% vergi, liman rüsumları, qullardan rüsum və vergilər alırdı.
Bundan əlavə, dövlət əmlakı gəlir gətirirdi, o cümlədən Lavrionda çıxarılan gümüşün 4% -i, habelə Afina məhkəmələrinin qərarı ilə cərimələr və müsadirə edilən əmlaklar. İdxal və ixrac rüsumları əvvəlcə 1% idi, sonra isə 2%-ə yüksəldi. Mühakimə edə bildiyimiz qədər, o dövrdə Afinada birbaşa vergilər yox idi.
E.ə. V əsrin sonlarından Afinada, polisin ərazisində hər hansı bir ev və torpaq sahibi olmaq hüququ əldə etmək üçün üstünlük qazanmaqdan ötrü imtiyaz şəklində hədiyyə olunma geniş yayılmışdı (bu hüquq ayrı-ayrı fərdlərə – meteklərə və ya yadlara, bəzən bütöv qruplara, adətən sürgün edilənlərə verilirdi).
Bununla yanaşı, xüsusi xidmətlərinə görə (siyasi mübarizədə iştirak, ictimai ehtiyaclar üçün maddi xərcləmə) bəzi şəxslərə mülki hüquqlar da verilirdi. Bunlar, bir qayda olaraq, yeni əldə etdikləri sosial mövqelərini möhkəmləndirməyə çalışan varlı insanlar olduğundan, böyük miqdarda torpaqlar satın alırdılar və liturgiyaların icrasında nümayişkaranə şəkildə səxavətli idilər.
Beləliklə, e.ə. V – IV əsrlərdə Afinada ictimai strukturların maliyyələşdirilməsi yeni bir təməl üzərində qurulmuşdu. Eyni zamanda, həmin vaxt çox maraqlı bir dəyişiklik də baş vermişdi. Liturgiyalar donanmanın problemlərinin həlli və şənliklərin təşkili üçün daha çox xidmət göstərməyə başladı, demokratiya isə şəhərin böyük tikinti proqramlarının həyata keçirilməsini öz üzərinə götürmüşdü.
E.ə. IV əsrdə iqtisadi maraqları çox vaxt siyasətin dar polis çərçivəsindən (dəniz istiqrazları, xarici ticarət, xarici mülklər) kənarda qalan varlı vətəndaşlar onlara qoyulan vəzifələrlə yüklənməyə başlayırlar. “Görünən əmlakın” “görünməz” (yəni, torpaq mülkiyyətinin satışı) halına gətirilməsi praktikası geniş yayılmışdı ki, bu da dövrün məhkəmə çıxışlarında birbaşa dövlətin həqiqi ölçüsünü dövlətdən gizlətmək cəhdi kimi qiymətləndirilirdi.
Bahalı bir liturgiya ilə məşğul olan şəxs müflis olduğunu elan etdikdə və öz yerinə başqa bir namizəd təklif etdikdə, sonuncu imtina edərdisə, əgər onların əmlakının mübadiləsi baş tutardısa, onda liturgiyanı yerinə yetirməyə hazır olduğunu bildirirdi. E.ə. IV əsr mənbələri dövlət qarşısında vergi öhdəliklərindən yayınan bəzi varlı vətəndaşlara qarşı ittihamlarla dolu idi.
III hissəyə nəzər yetirin
