İcarə münasibətləri
Debitor borcları dedikdə vergi ödəyicilərinin təqdim etdikləri mallara (iş, xidmət) görə digər şəxslərin ödəməli olduqları borc məbləğləri nəzərdə tutulur. Sahibkarlıq fəaliyyəti həyata keçirən şəxslər mal, iş və xidmətlərin təqdim edilməsi zamanı, bəzən ödənişi həmin an ala bilmirlər. Qarşılıqlı razılaşma əsasında ödəniş növbəti dövrlərdə həyata keçirilə bilər. Müddət 12 aya qədər, yaxud 12 aydan çox ola bilər. Sonuncu halda borclar uzunmüddətli debitor borclar kateqoriyasına aid edilir. Uzunmüddətli debitor borcları Hesablar Planının 17-ci maddəsinə uyğun olaraq uçota alınır.
Yuxarıda qeyd edilənlər icra münasibətlərinə də aiddir. İcarə münasibətləri bəzi mühasiblərə, sahibkarlara bəsit görünsə də, əslində belə deyil. Bunun kimi münasibətlər:
- Mülki Məcəllə;
- “İcarə haqqında”;
- “Torpaq icarəsi” haqqında AR qanunları vasitəsilə tənzimlənir.
İcarə haqqında ümumi müddəalar AR Mülki Məcəlləsi, icarə münasibətlərinin daha ətraflı tənzimləməsi isə digər iki qanunla həyata keçirilir.
İcarənin predmetinə binaları, daşınar əşyaları, torpaq sahələrini, hüquqları, müəssisələri misal göstərə bilərik.
Qanunvericiliyə uyğun təyin edilmiş əmlakın dairəsi, növləri icarə münasibətlərinin obyekti ola bilməz.
Beynəlxalq uçotda icarə münasibətlərinə yanaşma
Beynəlxalq arenada lizinq əməliyyatı anlayışı geniş yayılmışdı. Lizinq əməliyyatlarının icarə münasibətləri ilə çoxlu oxşarlıq təşkil etdiyini, icarənin xüsusi forması olduğunu deyə bilərik. Oxşarlıqla yanaşı lizinqi ənənəvi icarədən fərqləndirən cəhət üçtərəfli olması, əmlakın (lizinq obyektinin) lizinq məqsədindən ötrü alınması kimi halıdır. Təcrübədə adətən maliyyə lizinqi yaxud sadəcə lizinq adlandırdığımız bu anlayış əslində maliyyə icarəsidir. İcarənin vərdiş etdiyimiz klassik formasına isə əməliyyat icarəsi deyilir.
İcarələrin tanınması, ölçülməsi, təqdimatı, məlumatın açıqlanması prinsiplərini 16 №-li “İcarələr” MHBS (IFRS 16) müəyyən edir. Müəssisə maliyyə öhdəliyini 9 nömrəli “Maliyyə Alətləri” MHBS-a (IFRS 9) uyğun olaraq tanımalıdır.
174 saylı “İcarə üzrə uzunmüddətli debitor borcları” adlı aktiv hesab AR MN kollegiyasının Q-01 №-li “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları” əsaında açılır və uzunmüddətli debitor borcların uçotunun aparılması üçün nəzərdə tutulub. Qaydaların 18.6 maddəsinə görə bu hesaba üzrə aşağıdakı subhesabları açmaq olar:
İcarə üzrə uzunmüddətli debitor borcları üzrə uçot
174 №-li “İcarə üzrə uzunmüddətli debitor borcları” hesabında mühasibat uçotu subyektinin fəaliyyətinin həyata keçirilməsilə əlaqədar onun aktivlərindən istifadə etmə hüququnu təmin edən müqavilələrə əsasən icarəçi tərəfindən ödənilməli, habelə maliyyə icarəsində olan aktivlərə qoyulmuş xalis investisiya dəyərinə bərabər məbləğdə uzunmüddətli debitor borcların hərəkəti barədə ümumiləşdirilmiş məlumatlar əks etdirilir.
Hesabat dövrü ərzində mühasibat uçotu subyekti tərəfindən malların (işlərin, xidmətlərin) satışı, mühasibat uçotu subyektinin aktivlərinin istifadə etmə hüququnu təmin edən müqavilələrə əsasən icarəçi tərəfindən ödənilməli icarə haqlarına görə əldə edilən gəlirin tanınma meyarlarına uyğun olaraq hesablanmış uzunmüddətli debitor borcları sözügedən qaydaların 18.10-cu maddəsi ilə nizamlanır.
Uzunmüddətli debitor borcların hesabat dövrü ərzində ödənilməsi gözlənilən hissəsi qısamüddətli debitor borclarına aid edildikdə həmin qaydaların 18.14-cü maddəsi ilə nizamlanır. Hesab üzrə müxabirləşmə nümunələrinə baxaq.
Torpaq, tikili, avadanlıqlar maliyyə icarəsinə verildikdə
Nümunə 1. “A” MMC 250000 manatlıq nəqliyyat vasitəsinin maliyyə icarəsilə əlaqədar olaraq “E” MMC ilə müqavilə imzalamışdır. Müqavilənin müddəti 2 ildir. Razılığa əsasən “E” MMC nəqliyyat vasitəsinin borcunu illərə mütənasib şəkildə bölməklə ödəməlidir. 2-ci ilin sonunda əsas vəsaitə görə olan 162500 manat əsas məbləğ, 87500 manat faiz məbləği tam ödənilməlidir.
| Sıra №-si | Əməliyyatın adı | Debet | Kredit | Məbləğ (AZN) |
| 1 | Maliyyə icarəsi ilə Əsas vəsait satıldıqda | 174 – İcarə üzrə uzunmüddətli debitor borcları | 111 – Torpaq, tikili və avadanlıqlar-Dəyər | 162500.00 |
| 2 | 5 illik faiz gəlirləri qeydə alındıqda | 176 – Faizlər üzrə uzunmüddətli debitor borcları | 442 – Gələcək hesabat dövrlərin gəlirləri | 87500.00 |
| 3 | İlk ilin icarə haqqı uzunmüddətli debitor borclardan qısamüddətli debitor borclara aid edildikdə | 214 – İcarə üzrə qısamüddətli debitor borcları | 174 – İcarə üzrə uzunmüddətli debitor borcları | 81250.00 |
| 4 | İlk ilin hesablanmış faizi uzunmüddətli debitor borclardan qısamüddətli debitor borclara aid edildikdə | 216 – Faizlər üzrə qısamüddətli debitor borcları | 176 – Faizlər üzrə uzunmüddətli debitor borcları | 43750.00 |
| 5 | İlk ilin faiz gəlirləri uzunmüddətli gəlirlərdən qısamüddətli gəlirlərə aid edildikdə | 442 – Gələcək hesabat dövrlərin gəlirləri | 542 – Gələcək hesabat dövrlərin gəlirləri | 43750.00 |
| 6 | Maliyyə icarəsi üzrə ilk ilin əsas məbləği ödənildikdə | 223 – Bank hesablaşma hesabları | 214 – İcarə üzrə qısamüddətli debitor borcları | 81250.00 |
| 7 | Maliyyə icarəsi üzrə ilk ilin faiz məbləği ödənildikdə | 223 – Bank hesablaşma hesabları | 216 – Faizlər üzrə qısamüddətli debitor borcları | 43750.00 |
| 8 | Maliyyə icarəsi üzrə ilk ilin gəliri tanındıqda | 542 – Gələcək hesabat dövrlərin gəlirləri | 631 – Maliyyə iсarəsi (lizinq) üzrə gəlir | 43750.00 |
| 9 | Gəlir kimi tanınan faizlər Ümumi mənfəətə bağlandıqda | 631 – Maliyyə iсarəsi (lizinq) üzrə gəlir | 801 – Ümumi mənfəət (zərər) | 43750.00 |
İkinci il üçün proses aşağıdakı şəkildə tənzimlənir:
| Sıra №-si | Əməliyyatın adı | Debet | Kredit | Məbləğ (AZN) |
| 1 | İkinci ilin icarə haqqı uzunmüddətli debitor borclardan qısamüddətli debitor borclara aid edildikdə | 214 – İcarə üzrə qısamüddətli debitor borcları | 174 – İcarə üzrə uzunmüddətli debitor borcları | 81250.00 |
| 2 | İkinci ilin hesablanmış faizi uzunmüddətli debitor borclardan qısamüddətli debitor borclara aid edildikdə | 216 – Faizlər üzrə qısamüddətli debitor borcları | 176 – Faizlər üzrə uzunmüddətli debitor borcları | 43750.00 |
| 3 | İlk ilin faiz gəlirləri uzunmüddətli gəlirlərdən qısamüddətli gəlirlərə aid edildikdə | 442 – Gələcək hesabat dövrlərin gəlirləri | 542 – Gələcək hesabat dövrlərin gəlirləri | 43750.00 |
| 4 | Maliyyə icarəsi üzrə ilk ilin əsas məbləği ödənildikdə | 223 – Bank hesablaşma hesabları | 214 – İcarə üzrə qısamüddətli debitor borcları | 81250.00 |
| 5 | Maliyyə icarəsi üzrə ilk ilin faiz məbləği ödənildikdə | 223 – Bank hesablaşma hesabları | 216 – Faizlər üzrə qısamüddətli debitor borcları | 43750.00 |
| 6 | Maliyyə icarəsi üzrə ilk ilin gəliri tanındıqda | 542 – Gələcək hesabat dövrlərin gəlirləri | 631 – Maliyyə iсarəsi (lizinq) üzrə gəlir | 43750.00 |
| 7 | Gəlir kimi tanınan faizlər Ümumi mənfəətə bağlandıqda | 631 – Maliyyə iсarəsi (lizinq) üzrə gəlir | 801 – Ümumi mənfəət (zərər) | 43750.00 |
Obyektin icarəyə verilməsindən gəlir əldə edildikdə
Nümunə 1. Müəssisə obyektlərin icarəsi fəaliyyəti ilə məşğul olur. Həmin obyektlərdən ikisini digər hüquqi şəxsə icarəyə vermişdir. İki obyekt üçün aylıq icarə haqqı ƏDV daxil olmaqla 2950 AZN təyin edilmişdir. Ay sonunda qarşı tərəf bütün borcunu ödəmişdir.
| Sıra №-si | Əməliyyatın adı | Debet | Kredit | Məbləğ (AZN) |
| 1 | Obyektlərin icarəyə verilməsi nəticəsində debitor borcları formalaşdıqda | 174 – İcarə üzrə uzunmüddətli debitor borcları | 601 – Satış | 2500,00 |
| 2 | ƏDV nəzərə alındıqda | 174 – İcarə üzrə uzunmüddətli debitor borcları | 545 – Digər qısamüddətli öhdəliklər | 450,00 |
| 3 | Xidmətə görə olan əsas məbləğ bank hesabına daxil olduqda | 223 – Bank hesablaşma hesabları | 174 – İcarə üzrə uzunmüddətli debitor borcları | 2500,00 |
| 4 | Xidmətə görə olan ƏDV məbləği ƏDV Depozit hesabına daxil olduqda | 226 – ƏDV-nin Depozit hesabı | 174 – İcarə üzrə uzunmüddətli debitor borcları | 450,00 |
| 5 | Daxil olan ödənişə əsasən büdcə qarşısında vergi öhdəliyi yarandıqda (ƏDV) | 545 – Digər qısamüddətli öhdəliklər | 521 – Vergi öhdəlikləri | 450,00 |
