Vergilər tutulmadan heç bir dövlət normal şəkildə mövcud ola bilməz: digər tərəfdən, vergilər – dövlətin əlamətlərindən biridir. Məcburi ödənişlərlərlə dövlətin qarşlıqlı sıx əlaqəsi və qarşılıqlı asılılığı vergiyə kompleks məzmun verir.
Vergilərin təməlində iqtisadi və hüquqi anlayışlar dayanır, onların nisbəti dövlətdə baş verən siyasi proseslərdən asılıdır.
“Vergi” termininin mürəkkəb strukturu ilə bağlı 19-cu əsrdə rus iqtisadçısı M.M. Alekseyenko qeyd etmişdi: “Bir tərəfdən vergi – bölgü elementlərindən biridir, qiymətin tərkib hissələrindən biridir, hansı ki, onun təhlilindən (yəni, qiymətindən) əslində iqtisadi elm başlamışdır.
Digər tərəfdən, vergilərin təyin edilməsi, bölüşdürülməsi, toplanması və istifadəsi dövlətin funksiyalarından biridir”.
İ.N. Kuskin qeyd edir ki, “vergi, vergi hüququnun əsas, sistem yaradıcı kateqoriyasıdır. Vergi hüququnun predmetinin müəyyən edilməsi, məhz, verginin mahiyyətindən, onun daxili məzmunundan, onun ümumi və xüsusi hissələrinin qurulması, institutlara bölünməsindən asılıdır.
Maliyyə hüququ sistemində vergi hüququnun yerini aydınlaşdırmaq üçün “vergi” kateqoriyası eyni dərəcədə mühüm rol oynayır.
Şəxsi və ictimai mülkiyyət formaları arasında əbədi qarşıdurmanın həllindən ötrü verginin hüquqi xarakteristikası xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Dünyanın müxtəlif ölkələrində ipoteka üzrə şərtlər
Vergi anlayışının dəqiq ifadəsi vergi hüquq münasibətləri subyektlərinin hüquq və vəzifələrinin dairəsinin müəyyənləşdirilməsinə, bütün vergi qanunvericiliyinin düzgün praktiki tətbiqinə kömək edir.
Hazırda vergi anlayışı sübut edilmiş və sınaqdan keçirilmiş iqtisadi və hüquqi nəzəriyyələrə əsaslanır. İnkişaf etmiş ölkələrdə vergi dövlət tərəfindən göstərilən xidmətlər üçün özəl bir qurumun ona ödəniş haqqı hesab olunur.
Məsələn, Almaniyanın vergi sisteminin prinsiplərindən biri də vergilərin miqdarının qorunması da daxil olmaqla özəl bir qurum tərəfindən alınan dövlət xidmətlərinin ölçüsünə uyğun olmasıdır.
Vergitutma hər bir ölkənin mövcud olmasının əsas şərtidir. Təkər almaq və ya istərsə də maşın satmaq istədikdə, ev və ya ərzaq məhsulları əldə etmək istədikdə, biz (çox vaxt özü də bilmədən) dövlətlə vergi münasibətlərinə giririk.
Bu sistemin mənşəyi uzun müddət bundan əvvəl baş verib. Üstəlik, bir çox ekspertlərin fikrincə, onun yaşı klassik mənada sonuncunun – dövlətin özünün yaşından xeyli artıqdır. Üstəlik, onun meydana çıxmasına məhz, xəraclar, vergilər və digər ödənişlərin yığılması “zəmin” hazırlayıb.
Eyni zamanda, həm Qədim dünyanın, həm də Orta əsrlərin iqtisadi sistemlərinin formalaşmasını çətin ki, “hamar” adlandırmaq olar. Həmin dövrdə vergilər çox vaxt təsadüfi xarakter daşıyırdı və onların yığılma mexanizmləri hələ rüşeym halında mövcud idi.
Bütün hallarda bu ödənişlərin tarixi bir neçə minillikdən çoxdur. Bununla bağlı ilk qeyd Qədim Misir dövrlərinə aid edilə bilər. Onda baş məmurun əsas vəzifələrindən biri öküzlərin vergi siyahılarına daxil edilməsi idi.
İqtisadiyyatda dempinq: mahiyyəti, səbəbləri və nəticələri
Burada vergilərin tutulması zərurəti Nil vadisində suvarma qurğularının fəal şəkildə qurulması ilə əlaqədar idi. Vergilərə gəlincə, burada onların yığımı ilə kahinlər məşğul olurdu.
Bununla belə, bəzi müəlliflər güman edirlər ki, vergi qaydaları daha əvvəl – eramızdan əvvəl 2280-2270-ci illərdə meydana çıxıb. Bunun belə olub-olmamasından asılı olmayaraq, eramızdan əvvəl I minilliyin ikinci yarısına qədər bu və ya digər formada vergitutma bir çox qitələrdə mövcud idi.
Xüsusilə, qədim Hindistanda hökmdarın xeyrinə ianə toplamağın əsasları Manu qanunlarında təsbit edilmişdi.
Torpaq vergisi yazılı şəkildə ilk dəfə eramızdan əvvəl IV əsrdə mərkəzləşdirilmiş Çin imperiyasında nəşr edilib. O vaxtlar yığımlar əsasən natural məhsullarla – taxıl, yağ və ya mal-qara ilə tutulurdu. Lakin güclülər vergini qızıl və digər qiymətli zinət əşyaları ilə də toplamaqdan çəkinmirdilər.
Dövlət quruluşunun rüşeym halında olduğu qədim dövrlərdə dövlət ehtiyacları zəif ifadə olunurdu və həmin tələbatlar vətəndaşların şəxsi xidməti və təbii vəzifələri ilə təmin edildiyi zaman vergilər ya tamamilə yersiz, ya da ölkə iqtisadiyyatında əhəmiyyətsiz rol oynayırdı.
Qanunvericiliyin, məhkəmənin, idarəetmə və hərbi işlərin vətəndaşların şəxsi vəzifəsi olduğu qədim Yunanıstanda birbaşa vergilər ümumiyyətlə, mövcud deyildi.
Əgər dövlətin pula ehtiyacı yaranırdısa, məsələn, ictimaiyyətin ehtiyacı üçün binaların və gəmilərin inşası və s. üçün ən varlı vətəndaşlardan, sözdə liturgiyalardan təcili ödənişlər yığılırdı.
Müəssisənin mühasibat uçotunun təşkili
Tərcümədə liturgiya, zəngin vətəndaşların dövlətə könüllü hədiyyələri olduğu qənaətinə gəldiyimiz bir təklif deməkdir. Lakin liturgiya tarixçilər tərəfindən sübut edildiyi kimi məcburi bir ödəniş olduğundan, fövqəladə vergilərə aiddir.
Yunan ticarət dövlətləri olan Afina və Korineyada gömrük rüsumlarının və müxtəlif ticarət haqlarının kifayət qədər tam sistemi inkişaf etmişdi.
Başa düşmək lazımdır ki, qədim zamanlarda bu cür ödənişlər, bir qayda olaraq, heç bir sistemə malik deyildi. Onları zərurət yarandıqca toplayırdılar.
Belə ki, məsələn, Roma İmperiyasında vergilər yalnız müharibəyə hazırlıq dövründə alınırdı. Sülh dövründə isə vətəndaşlar bu vəzifədən azad edilirdilər.
İlk dəfə olaraq, bu gün bildiyimiz kimi rüsumlar e.ə. VII-VI əsrlərdə Qədim Yunanıstanda tətbiq edilmişdi. Məhz burada bütün gəlirlərin onda birini və ya iyirmidə birini tutmaq öhdəliyi mövcud idi.
Bu cür ödənişlər yunanlara muzdlu ordu saxlamağa, yolları təmir etməyə, məbədlər tikməyə, su boruları çəkməyə, bayramlar təşkil etməyə, hətta kasıblara pul və ərzaq paylamağa imkan verirdi (elə bu sosial proqram deyildimi?).
Bununla belə, bəzi regionlarda azad vətəndaşlar vergi ödəmək öhdəliyindən azad edilirdilər (praktiki olaraq ofşor zonalardır). Xüsusilə, Afinada məcburi ödənişlər varlı vətəndaşların könüllü ianələri və digər üzvlük haqları ilə əvəz olunurdu.
Eyni zamanda, lazım gəldikdə, Xalq yığıncaqları böyük ictimai ehtiyaclar üçün nəzərdə tutulan fövqəladə vergi ayırmalarının yığılması haqqında fərman verə bilərdi.
Müasir dünyaya gəlincə, bu gün biz demək olar ki, istənilən hərəkətə görə vergi ödəyirik. İstər mağazadan maşın, istərsə də bir çörək aldıqda belə, bu və ya digər şəkildə dövlətə müəyyən haqq ödəyirik.