Mühasibat uçotu – bu, debet və kredit siyahısının sadəcə aparılmasından daha dolğun bir şeydir. Bu, biznesin və nəticə etibarilə bütün maliyyənin dilidir. Bizim hisslərimiz ətrafımızdan məlumat toplayır, sonra beynimiz bunu şərh edir; mühasiblər mürəkkəb işlərini ictimaiyyət üçün başa düşülən məlumatlara çevirirlər. Bu məqalədə biz mühasibatlığı qədim dövrlərdən başlayaraq, müasir ekvivalentinə qədər izləyəcəyik.
Əsas Nəticələr
- Mühasiblər, cəmiyyətin barter sistemindən istifadə etdikləri və malların və ya xidmətlərin əməliyyatları ilə bağlı bağladıqları müqavilələri qeydiyyatdan keçirmələri lazım olduqda ortaya çıxıb.
- Daha sonra mühasibat kitabları əl ilə doldurulurdu və bu zaman bir və ya ikili qeydiyyat sistemindən istifadə olunurdu.
- Rahib Luka Paçoli, təşkilatın maliyyə göstəricilərini daha aydın şəkildə göstərən müstəqil bir qeydiyyat yaratmaqla müasir mühasibatlığın əsasını qoydu: maliyyə hesabatı.
- Dəmir yolları və korporasiyaların yaranması peşəkar mühasiblərin təşəkkülünə təkan verdi.
Mühasibat uçotunun tarixi
Mühasibat uçotu – bu, min illər mövcud olan bir dildir, dünyanın bir çox hissələrində istifadə olunur. Bu dilin mövcudluğunun ən erkən sübutları 7000 il bundan əvvəl Mesopotamiya sivilizasiyalarına aiddir. Mesopotamiyalılar satılan və əldə edilən mallar haqqında ən erkən qeydlər aparırdılar və bu fəaliyyət qədim misirlilərin və babilistanlıların erkən qeydləri ilə əlaqəlidir. Mesopotamiya sakinləri heyvanlar, ev heyvanları və taxıl bitkiləri ilə əməliyyatların ətraflı təsvir olunduğu qeydləri apararaq, ibtidai mühasibat metodlarından istifadə edirdilər.
Hindistanda filosof və iqtisadçı Çanakya, eramızdan əvvəl II əsrdə Mauryan imperiyası dövründə “Artaşastr” əsərini yazıb. Kitab mühasibat uçotunun necə aparılması barədə məsləhətlər və təfərrüatlardan ibarət idi.
Mühasiblər
Çox güman ki, mühasiblər cəmiyyətin nağd pullar və ticarətə əsaslanan iqtisadiyyatdan daha çox ticarət üçün (e.ə. 2000-ci ilə qədər) hələ də barter sistemindən istifadə etdiyi bir vaxtda ortaya çıxıb. O dövrün mühasibat kitabları tarixləri və göstərilən xidmətlərin mükəmməl sövdələşmələrinin və şərtlərinin təsviri ilə bir hekayə kimi oxunurdu.
Mühasibat kitabında bu qeydlərin necə göründüyünə dair aşağıda iki nümunə verilmişdir:
- Bazar ertəsi, 12 may. Bu gün verdiyim üç toyuq əvəzinə Uilyam Smolvud (fəhlə) mənə payızda bir kisə toxum verəcəyini vəd etdi.
- Çərşənbə, 14 may: Semuyel Tomson (usta) illik olaraq yumurta mübadiləsi əvəzində bir komod hazırlamağa razılaşdı. Yumurtalar sandıq hazır olduqdan dərhal sonra hər gün çatdırılmalıdır.
Bütün bu əməliyyatlar fərdi mühasibatlıq kitablarında saxlanılırdı. Mübahisə yarandıqda, onlar sübut kimi ortaya qoyulurdu və iş hakimə verilirdi. Hər bir müqaviləni detallaşdıran bu sistem yorucu olsa da, istənilən bir əməliyyatın tamamlanması uzun müddət çəkə biləcəyi üçün ideal idi.
Yeni və təkmilləşdirilmiş mühasibat kitabları
Valyutalar əlçatan olduqdan sonra tacirlər və baqqallar sərvət toplamağa başladıqda, mühasibat uçotu inkişaf etməyə başladı. O zaman, indi olduğu kimi, hər bir kəsdə işgüzar anlayış və rəqəmlərlə bağlı bacarıq olmadığından, riyazi qorxudan əziyyət çəkən ticarətçilər, kimə nə qədər borclu olduqlarını və kimlərin onlara nə qədər borclu olduqlarını izləmək və bunun uçotunu aparmaq üçün mühasibləri işə götürməyə başladılar.
1400-ci illərin sonuna qədər bu məlumatlar bütün rəqəmlərlə – məbləğin ödənilməsindən, ödəniləcəyindən və ya başqa bir şəkildə hesablanmasından asılı olmayaraq, bir sütunda hekayə dili üslubunda təşkil edilmişdi. Bu, “birdəfəlik” mühasibatlıq adlanırdı.
Birdəfəlik mühasibatlıq sisteminin nümunəsini təqdim edirik. Qeydlərin tarixi, təsviri ilə necə yerləşdirildiyini və məbləğ sütununda borclu və ya əldə edilmiş simvol olub-olmadığını görə bilərsiniz.
| Tarix | Predmetin detalları | Sayı |
| Bazar ertəsi, 12 may | Bir kisə toxum aldım | -48.00 dollar |
| Bazar ertəsi, 12 may | Üç toyuq satıldı | +48.00 dollar |
| Çərşənbə, 14 may | Komod satın aldım | -900.00 dollar |
| Çərşənbə, 14 may | İllik yumurta satıldı | +900.00 dollar |
Mühasib aylıq mənfəət və ya zərər kimi sadə bir şey hesablanması zamanı məbləği çıxmaq və ya əlavə etmək üçün qərar qəbul etməkdən ötrü hər bir qeydin təsvirini oxumalı idi. Bu çox ağır zəhmət tələb edən və səmərəsiz bir hesablama metodu idi.
Riyaziyyatçı rahib
15-ci əsrdə yüksək səviyyəli elmi və fəlsəfi araşdırmalar aparan rahiblərin ənənəsi çərçivəsində italiyalı rahib Luka Paçoli mühasibat uçotunun ümumi strukturunu yeniləyərək, müasir mühasibat uçotunun əsasını qoymuşdur. Geniş ictimaiyyətə “Mühasibat uçotunun atası” kimi tanınan Luka Paçoli, mühasibat uçotu üçün ikili qeydiyyat sisteminin üstünlüklərinin nümayiş olunduğu “Summa de Arithmetica, Geometria, Proportioni et Proportionalita” (Aritmetika, Həndəsə, Proporsionallıq və mütənasibliyin qısa xülasəsi) adlı dərs kitabını 1494-cü ildə nəşr etmişdir.
II hissəyə nəzər yetirin
