Əsas vergi nəzəriyyələri və onların müasir şərhi (6-cı hissə)
5-ci hissəyə nəzər yetirmək üçün keçidə daxil olun
Vergi nəzəriyyələri vergilərin mahiyyəti və əhəmiyyəti haqqında elmi biliklərin müəyyən sistemini, yəni, bu və ya digər təyinatlı verginin tanınmasından asılı olaraq dövlətdə vergitutma modellərinin müxtəlif variantlarını nəzərdə tutur.
Neokeyns nəzəriyyəsində vergi problemlərinə əhəmiyyətli yer verilmişdir. Belə ki, ingilis iqtisadçıları M. Fişer və N. Kaldor vergitutma obyektlərini istehlaka (bu halda istehlak edilən məhsulun son dəyərini müəyyən etməklə) və əmanətə (əmanətə görə yalnız faiz dərəcəsi ilə məhdudlaşdırmaqla) ayırmağı zəruri hesab edirdilər. Eyni zamanda, əmanətlərin təşviqi metodu və inflyasiyaya qarşı mübarizə vasitəsi kimi istehlaka vergi ideyası da buradan ortaya çıxıb. Əvvəllər istehlak mallarının alınması üçün nəzərdə tutulan pul indi ya investisiyalara, ya da əmanətlərə yönəldilə bilərdi. Bu pullar həmin büdcə siyasəti – artıq əmanətlərin götürülməsi vasitəsilə kapital qoyuluşuna çevrilə bilərdi. Uzunmüddətli qənaət artıq öz-özlüyündə gələcək iqtisadi artımın amilinə xidmət edir.
Lakin, istehsal tənəzzülü zamanı istehlak bazarında xərclər gəlirlərin azalmasından daha yavaş azalır və bununla da ajiotaj tələbinə səbəb olur. Buna görə də istehlak vergisindən daxilolmalar gəlir vergisi tutulduğundan daha yüksəkdir. Beləliklə, vergi sistemi daxili stabilləşdirici rolunu oynaya bilməz. Eyni zamanda, N. Kaldor hesab edirdi ki, malların ayrı-ayrı növləri üçün güzəşt və endirimlərdən (məsələn, gündəlik istifadə predmetlərindən) istifadə etməklə proqressiv dərəcələrlə tətbiq edilən istehlak vergisi aşağı gəlirli insanlar üçün sabit satış vergisindən daha ədalətlidir. Bundan başqa, gəlir vergisindən fərqli olaraq, bu vergiyə gələcək investisiya qoyuluşu üçün lazım olan qənaət cəlb edilmir ki, bu da onların artımını stimullaşdırır.
Hazırda iqtisadi tənzimlənmənin yeganə düzgün nəzəriyyəsi mövcud deyil. Bir çox ölkələrdə hökumətlərin praktikada tətbiq etdiyi tənzimləmə metodları üç başlıca konsepsiyanın qarşılıqlı təsiri altında baş verir: müxtəlif keyns variasiyaları, tələb iqtisadiyyatı nəzəriyyəsi və monetarizm. Neoklassik cərəyanlar daha çox dövlət tənzimlənməsi üçün nəzəri əsas kimi istifadə edilsə də, alimlər artıq bu metodları keyns cərəyanlarından ayırmırlar. Öz işlərində onların qarşılıqlı nüfuzunu getdikcə daha çox aşkar edirlər.
Tanınmış iqtisadçı P. Samuelson “İqtisadiyyat” əsərində dövlətin müəyyən israfçılığını qeyd edir. Onun fəaliyyətinin effektivliyinin artırılması üçün konkret yollar təklif edir ki, onların arasında vergilər sonuncu yer tutmur. Eyni zamanda, vergitutmada mütərəqqiliyin tərəfdarı olaraq, o, vergitutmada “Qazanc və ianələr” prinsiplərindən danışır və hesab edir ki, vergi strukturu elə olmalıdır ki, onun köməyi ilə bazarın mexanizmi ilə müəyyən edilən gəlirlər müvafiq olaraq cəmiyyətin maraqlarına uyğun olaraq yenidən bölüşdürülsün. P. Samuelsonun klassik və keyns baxışları bir-birinə sıx bağlıdır. Lakin toplanmış nəzəri təcrübəni ümumiləşdirməklə, ona dövlət tərəfindən fiskal siyasətin aparılmasına dair tövsiyələr verməsinə mane olmur. Vergitutma (bərabər, mütənasib, mütərəqqi) prinsiplərinə görə müxtəlif spesifik vergilərin xüsusiyyətlərini öyrənərək P. Samuelson müəyyən hallarda onların mümkün reqressiv nəticələrinə işarə edir: məhz bu, insanların fəaliyyətində əsas motivlərin zəifləməsinə, cəmiyyətin resurslarından istifadənin səmərəliliyinin azalmasına səbəb ola bilər.
Vergilər sahəsində dövlət siyasəti müasir iqtisadi təhlilin alət və metodlarından istifadə etməklə düşünülmüş şəkildə və balanslı olmalıdır. Eyni zamanda, ikiqat vergitutmanın pisliyini, eləcə də vergilərin köçürülməsinin mənfi təsirini də unutmaq olmaz. Vergi sistemi ümumi iqtisadi sistemin bir hissəsi olduğundan dolayı yolla, bəzi hallarda isə qiymətlərə və digər iqtisadi göstəricilərə birbaşa təsir göstərməklə, vergilərin təsirini onların mütərəqililiyi baxımından qiymətləndirmək lazımdır.
Vergilər sahəsində xarici tədqiqatlar, göründüyü kimi, konkret, tətbiqi xarakter daşıyır. Çünki onların hazırladıqları nəzəri müddəalar ənənəvi olaraq bu dövlətlərin maliyyə qanunvericiliyinin fiskal siyasətinin əsasını təşkil edir. Alimlər vergilərin mahiyyəti, iqtisadi kateqoriya kimi, obyektiv mövcudluğu və hamının razı olduğu zərurətlə bağlı deyil, onların iqtisadiyyatda oynadığı rolla bağlı mübahisələr aparırlar.
TELEGRAM KANALIMIZA ÜZV OLUN
Ən son mühasibat xəbərlərini qaçırmaq istəmirsinizsə, bu linkə daxil olaraq XƏBƏRLƏRƏ ABUNƏ OLUN.
Mühasibat, Audit və Kadr Xidmətləri üçün linkə daxil olun.
Mühasibat sahəsində ən son iş elanları və xəbərlərini izləmək üçün linkə daxil olaraq qrupumuza üzv olun
