Mühasibat uçotu - inkişaf mərhələləri (17-ci hissə)

Oxunma sayı: 152

Mühasibat uçotu – inkişaf mərhələləri (17-ci hissə)
16-cı hissəyə nəzər yetirmək üçün keçidə daxil olun

Mühasibat uçotunun informasiya və psixoloji aspektlərinə nəzər salarkən, Rossi hesabdarlığı və hesabşünaslığın “cəmiyyətin iqtisadi maraqlarının mühafizəçiləri kimi çıxış etdiyini, təhlükələrin və onların aradan qaldırılması üsullarının olduğunu, sui-istifadələri ifşa etdiyini, onların qarşısının alınması və qarşısının alınması vasitələrini diktə etdiyini” göstərirdi. Rossinin fikrincə, şəxslərin iqtisadi maraqları təsərrüfat əməliyyatlarında kəsişir. Bu əməliyyatları mühasibat uçotu predmeti hesab edirdi və üç qrupa təsnif etmişdi:

1) iqtisadi (maddi nemətlərin istehsalı, paylanması və ya istehlakı);

2) hüquqi (hüquq və öhdəliklərin izahı, əldə edilməsi, itirilməsi və ya dayandırılması);

3) administrativ (dəyərlərin müəssisə daxilində hərəkəti).

Hər bir əməliyyat iki subyektə toxunduğundan, onlar isə üçdür, belədə Rossi uçotunun əsas prinsipi ikili üçlük adını almışdır. Rossi mühasibat uçotu sahəsində böyük bir tarixçi və hesablamaların şahmat formasının yaradıcısı (uçot qeydlərinin şahmat qaydasında yerləşdirilməsi) kimi tanınır. Rossi istifadə etdiyi formanın yalnız İngiltərə xəzinədarlıq palatasında tətbiq edilən metodların bərpası olduğunu sübut etməyə çalışırdı, həmin səbəbdən onu normand forması adlandırmışdı.

Çerboninin bütün şagirdləri loqismoqrafik ideyaları inkişaf etdirirdilər – ikili qeydiyyat – bu, abstrakt, süni şəkildə yaradılmış üsul deyil, əks qütblərdə duran maraqların razılaşdırılması – idarəçiliyin əsas ideyasını ifadə edən prinsipdir.

Venetsiya məktəbi. Bu məktəbin banisi uçotda iqtisadi istiqaməti inkişaf etdirən F. Besta (1845-1923-cü il) idi. O, iddia edirdi ki, mühasibat uçotu iqtisadi nəzarət vasitəsi kimi müəyyən fəaliyyətlərlə bağlı olan dəyərlərin hərəkətini öyrənir:

1) rəhbərliyi;

2) idrəetməni;

3) təsərrüfatın agentlərinə nəzarət.

Mühasibat uçotunda ilkin mərhələdə təlimatlar, əsasnamələr, smetalar işlənib hazırlanır, planlı iş aparılır; sonra inventarlaşdırma aparılır, etibarnamələr, mədaxil və məxaric maddi və kassa orderləri rəsmiləşdirilir. Besta hazırkı nəzarətin müəssisənin agentlərinin əks maraqlarını təmin etdiyi təqdirdə uğurla təşkil edildiyini, mühasibat uçotu zamanı maliyyə cəhətdən məsul şəxslərin qarşılıqlı nəzarəti təmin edilməsini vacib sayırdı.

Üçüncü mərhələ, iqtisadi həyatın gerçəkləşdirdiyi faktların qeydləri ilə bütün ənənəvi mühasibatlıqları əhatə edir, kompüter texnologiyaları isə mühasibat metodunun elementi kimi qiymətləndirilir. Mühasibat uçotunun iqtisadi şərhinə uyğun olaraq, Besta qeyd edirdi ki, uçotda təsərrüfat dəyərlərinin kəmiyyət və keyfiyyət strukturu deyil, onların dəyəri öyrənilir. Uçotun obyekti kimi dəyərlərin özü deyil, onların qiymətinin çıxış etdiyini elan edən Besta, o vaxt üçün məşhur olan fond nəzəriyyəsini irəli sürdü. Fond – bu, məssisəyə yatırılmış qiymətin ümumi həcmi idi. Fond ayrı-ayrı elementlərdən təşkil olunur və hər bir element müvafiq hesaba uyğun gəlir.

Bütün hesablar dəyər xarakteri daşıyır və birbaşa və törəmə hesablara bölünür. Birbaşa hesablar bütün aktivləri və kreditorları daxil edir, törəmə hesablar isə şəxsi vəsaitləri və nəticələri. Birbaşa hesablar birbaşa elementləri əks etdirir və müsbətə (aktiv) və mənfiyə (kreditor) bölünür. Bütün birbaşa və törəmə elementlərdəki dəyişikliklər aktiv və passiv xarakter daşıya bilər.