Vergitutma obyekti anlayışı
Verginin müəyyən edilmiş hesab edilməsi üçün vergi ödəyicisinin, həmçinin bir sıra vergitutma elementlərinin mövcudluğu vacibdir. Vergitutma obyekti belə elementlərdən biridir (Vergi Məcəlləsi, maddə 12). Bütün vergilərdə, o cümlədən ƏDV məqsədləri üçün vergitutma obyekti verginin nədən tutulmalı olduğunu dəqiq müəyyən edir. Verginin nədən tutulmalı olduğunu, yəni vergi obyektini Vergi Məcəlləsi hər bir vergi növü üzrə dəqiq müəyyən edir. Məcəllədə müəyyən edilmiş belə vergi obyektlərinə:
- gəlir və mənfəəti;
- torpaq və faydalı qazıntıları;
- ticarət əlavəsini və s. nümunə göstərmək olar (VM, maddə 12.3).
Bəzən zərər etmiş vergi ödəyicisi dövlətə vergi ödəməli olur.
Vergitutma obyekti tutularaq dövlətə ödənilməli olan verginin müəyyən edilməsində baza rolunu oynayır.
ƏDV üzrə vergitutma obyektindən söhbət gedəndə, bu verginin malların təqdim edilməsi, habelə nəticələri maddi formada ifadə oluna bilən, lakin malın təqdim edilməsi hesab edilməyən xidmətlərin göstərilməsi üzrə əməliyyatlar zamanı formalaşmasın bilməliyik. Bu zaman əsas şərt:
- malların göndərilməsi;
- işlər görülməsi;
- xidmətlərin göstərilməsi prosesinin Azərbaycan Respublikasının ərazisində həyata keçirilməsidir.
Nümunə 1: Vergi ödəyicisi rezident şəxs Rusiyanın paytaxtında bir müəssisəyə əyani şəkildə məsləhət xidmətləri göstərir. Xidmətlərin dəyəri Rusiya şirkəti tərəfindən rezidentin bank hesabına köçürülür. Xidmət xaricdə göstərildiyi üçün bu əməliyyatda ƏDV yoxdur.
ƏDV məqsədləri üçün vergitutma obyekti haqqında bu məqalədə sizə ətraflı məlumat verməyə çalışacağıq.
Əlavə dəyər vergisinin vergitutma obyekti
Əlavə dəyər vergisi məqsədləri üçün vergitutma obyekti Məcəllənin 159-cu maddəsi ilə müəyyən edilir. Maddəyə görə təqdim edilən mallar, görülmüş işlər, göstərilən xidmətlərdən başqa:
- vergiyə cəlb edilən idxal;
- AR-da istehsal olunmuş kənd təsərrüfatı məhsullarının pərakəndə satışında tətbiq olunan ticarət əlavəsi vergitutma obyekti hesab olunur.
Qeyd etməliyik ki, 01.01.2022-ci il tarixdən 3 il müddətində yerli və xarici mənşəli kənd təsərrüfatı məhsullarının satışında (topdan və pərakəndə) tətbiq edilmiş ticarət əlavəsi ƏDV üzrə vergitutma obyektidir.
Vergi tutulan idxal anlayışı, idxal zamanı azad edilmələr istisna olmaqla, malların idxalını əhatə edir. Aşağıdakılar ƏDV məqsədləri üçün idxal hesab edilmir:
- AR ərazisinə tranzit yük daşıma qaydasında, müvəqqəti idxal şəkilində buraxılmış mallar;
- gömrük qanunvericiliyi nəzərə alınmaqla daxili istehlak üçün idxal edilmiş yaxud qəbul olunmuş sayılmayan mallar.
Məcəllənin 164-cü maddəsinə görə ƏDV-dən azad edilən idxal mallarının ölkəmizdə təqdim edilməsi vergi tutulan əməliyyat hesab edilir. Maddədə sadalanan idxal malları əsasən respublikada müəyyən sahələrin inkişafı üçün nəzərdə tutulub. Məcəllədə nəzərdə tutulmuş məqsədlər üçün malların idxalı zamanı onlara gömrük orqanları ƏDV hesablanmır, lakin həmin malları təyinatı üzrə istifadə etməyib gəlir əldə etmək, habelə digər məqsədlər üçün təqdim edərsə onlara əlavə dəyər vergisi ödənməlidir, yəni onlar ƏDV məqsədləri üçün vergitutma obyekti sayılacaq.
İşçilərə verilmiş mallarda ƏDV üzrə vergitutma obyekti
Yuxarıda qeyd etdiyimiz prinsiplər ümumi, tez-tez rast gəlinən əməliyyatlarla bağlıdır. Gəlin daha maraqlı faktlara baxaq, təcrübədə daha fərqli məqamlarla rastlaşmaq mümkündür. Məsələn, iş təcrübəsində vergi ödəyicisi olan işəgötürənin öz işçisinə yaxud digər şəxslərə haqqı ödənilməklə yaxud əvəzsiz qaydada mal verməsi (iş görməsi, xidmət göstərməsi) hallarına rast gəlinir. Belə hallar, həmçinin barter əməliyyatı vergi tutulan əməliyyat sayılır.
ƏDV məqsədləri üçün vergitutma obyektinin müəyyən olunması zamanı digər maraqlı məqam Məcəllənin 159.5-ci maddəsidir. Bu maddəyə əsasən vergi ödəyicisi mal, iş və xidmətləri ƏDV ödəyərək əldə etdikdə müvafiq əvəzləşdirmə alırsa yaxud belə hüquqa malikdirsə, belə malların:
- qeyri-kommersiya məqsədləri üçün istifadə edilməsi;
- malların itməsi, əskik gəlməsi, xarab olması (fövqəladə hallardan başqa);
- tam amortizasiya olunmadan uçotdan silinməsi;
- oğurlanması vergi tutulan əməliyyat sayılır.
Bu maddə bir neçə məqam var ki, onlara diqqət etmək lazımdır.
- İlk diqqət ediləsi məqam odur ki, malları ƏDV ödəməklə aldıqda əvəzləşdirmə olmasa belə, belə hüquq varsa, həmin mallar qeyri-kommersiya məqsədləri üçün istifadə edilərsə, ƏDV hesablanmalı və ödənməlidir.
- Maddənin əvvəlində malların ƏDV ödənilərək alınması şərtini qoysa da, faktiki olaraq bu maddə mallarını özü istehsal edən istehsal müəssisələrinə tətbiq edilir. Yəni müəssisənizdə oğurluq və ya hər hansı səbəblərdən malların itməsi, əksik gəlməsi, səhlənkarlıq səbəbindən xarab olması halları baş verərsə, vergi orqanları həmin malları təqdim edilmiş mallar hesab edib sizdən vergi ödənməsini tələb edəcəklər.
Əslində Vergi Məcəlləsində bu kimi məqamların qeyd edilməsi əbəs deyil. Çünki belə bir tənzimlənmə olmasa nümunəvi olmayan vergi ödəyiciləri qeyri-qanuni təqdim etdikləri mallarını itmiş və ya oğurlanmış kimi qələmə verə bilərlər.
Vergitutma obyekti üzrə xüsusi hallar
Digər məqam vergi ödəyicisinin qeydiyyatının ləğvi ilə bağlıdır. Ləğvetmə vaxtı onun sahibliyində qalan mallar həmin vaxt vergi tutulan əməliyyat çərçivəsində təqdim edilən mallar kimi qiymətləndirilir. Bu zaman ƏDV üzrə vergi obyekti Məcəllənin 159.6 maddəsinə uyğun müəyyən edilir.
Onu da bildirək ki, müəssisə balansında olan qeyri-maddi aktivi tam amortizasiya etmədən hər hansı səbəbdən uçotdan silərsə ƏDV hesablamalı deyil. Çünki Vergi Məcəlləsinin 13.2.8-ci maddəsinə əsasən qeyri-maddi aktivlər ƏDV məqsədləri üçün mal deyildir.
Əvəzləşdirmə hüququ olmayan şəxslərdə ƏDV məqsədləri üçün vergitutma obyekti VM-nin 159.7 maddəsi ilə tənzimlənir. Bu haqda buradan daha ətraflı oxuya bilərsiniz.
Məcəllənin 159.8 maddəsi ƏDV ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçməmiş şəxslərin ƏDV tətbiq etməklə əməliyyatlarını tənzimləyir. Bu maddəyə görə belə əməliyyatlar, habelə ƏDV-dən azad edilən və ya sıfır (0) dərəcə ilə ƏDV-yə cəlb edilən, lakin ƏDV tətbiq etməklə aparılan əməliyyatları vergitutma obyektidir.
Bu o deməkdir ki, sizin ƏDV-ə cəlb edilməyən və ya ƏDV-dən azad mala, məhsula, xidmətə görə səhvən ƏDV hesablamanız, sizi ƏDV-ni dövlət büdcəsinə ödəməkdən azad etməyəcəkdir.
