Təklif olunan məqalədə professor M. L. Pyatov bizi Sidneydə dünya mühasiblər Konqresində (WCOA 2018) qaldırılan məsələlərin müzakirəsindən sanki heç də müasirliklə bağlı olmayan fəlsəfi problematikaya doğru qaytarır. Amma! Bu yazını oxuyarkən, məqalənin qədim fəlsəfi traktatların müddəalarının düşünə biləcəyimiz mühasibatlıq mühitindən o qədər də uzaq olmadığını görmək imkanımız var…
Standartların tələbləri və iqtisadi həyat
Ancaq haqlı olaraq qeyd edə bilərsiniz, mühasibat uçotu təlimatları (MUT), Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartları (MHBS), Ümumi Qəbul Edilmiş Mühasibat Uçotu Prinsipləri (GAAP) və s. qaydalar, standartlar var ki, bunlar necə hərəkət etməyinizi aydın göstərir – əsas vəsaitləri nə zaman əks etdirmək, nə vaxt əks etdirməmək, gəlirləri nə vaxt və hansı məbləğdə etiraf etmək və nə zaman etməmək. Bunun hər hansı bir baxış, mövqe, fəlsəfə və görüşlə nə əlaqəsi var? Bütün bunlar mühasibat praktikasında nəyə lazımdır?
Birincisi, standartların tələbləri olduqca tez-tez dəyişir. Bu dəyişilmələr nazirliyin əməkdaşlarının öz iş yerlərində nə ilə isə məşğul olmalarına görə baş vermir. Bu dəyişikliklər iqtisadi münasibətlər iştirakçılarının maraqlarının qarşıdurmasını əks etdirir.
Məcburi uçot qaydalarının bu və ya digər variantlarının seçilməsi – təsərrüfat həyatı faktlarının şərhinə və təqdimatına müəyyən yanaşmanın normativ təsdiqinin nəticəsidir. Bu qaydaların arxasında iqtisadi proseslərin müəyyən baxışları və əlbəttə ki, iqtisadi münasibətlər iştirakçılarının qərarlarına bu və ya digər şəkildə təsir göstərmək cəhdləri dayanır. Əgər təyin olunmuş yanaşma iqtisadi həyat yaradıcılarının böyük əksəriyyətini təmin etmirsə, belədə o, dəyişdirilir.
Təxminən XIX əsrin əvvəllərinədək, yəni, Səhmdar Cəmiyyətlər İnstitutunun formalaşdırılmasından əvvəl şirkətin fəaliyyətinin mənfəəti və ya zərəri, müvafiq olaraq, borclardan azad olan əmlakın (dəyərlərinin) həcminin artması və ya azalması kimi başa düşülürdü. Ödəmə qabiliyyəti, şirkətin mühasibat kitablarından bəhs edə biləcəyi əsas xüsusiyyətlərdən hesab olunurdu.
Burada müəssisənin öz borclarını ödəməkdən ötrü əmlakını satmaq yolu ilə əldə etdiyi dəyərlər aktiv kimi tanınırdı. Aktivlərin dəyərləndirilməsindən ötrü onların mümkün satış qiyməti xidmət edirdi. Bu cür yanaşma şirkətin ödəmə qabiliyyətini az-çox obyektiv qiymətləndirməyə, onun fəaliyyətinin dayandırılmasına şərait yaratmağa imkan verirdi. Bu, aktivlərin mövcud borclarla müqayisəsi vasitəsilə həyata keçirilirdi.
Əsas marağı mənfəətdən ödənilən dividendlər olan şirkətlərin səhmdarlarının informasiya sorğuları həm bütövlükdə uçot metodologiyasını, həm də aktivin xüsusilə şərhini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirmişdir. Müəssisələrin balansının formalaşdırılmasının əsasını kapitalın dövriyyə ideyası təşkil edirdi və aktiv gələcəkdə gəlirlərin əldə olunmasını gözləmək mümkün olan investisiya (xərclər) kompleksi kimi başa düşülməyə başladı.
Bu, aktivlərin tərkibini də dəyişdirdi (ona şirkətin mülkiyyətində olan əmlakı əks etdirməyən mövqeləri daxil etməyə başladılar) və onların qiymətləndirilməsi – onun əsası maya dəyəri və ya tarixi qiymətlər (aktivin müvafiq elementinin formalaşmasına faktiki məsrəflərin məbləğləri) olmuşdu.
Şərti hesabat dövrü üçün mənfəətin hesablanması məsələsini həll edərək, bu yanaşma da maraqlı şəxsləri elə də çox vaxt ərzində qane etmədi. İqtisadiyyat inkişaf edirdi, Qərb sivilizasiyası 1929-cu ilin iqtisadi böhranını yaşamışdı və hesabat istifadəçiləri firmanın davamlı mövcudluğunun, onun investisiya obyekti kimi cəlbediciliyinin və qısamüddətli perspektivdə dividendlərin həcminin artması (azalması) ilə yanaşı, orada öz kapitalının yerləşdirilməsinin səmərəliliyini qiymətləndirmək imkanının bu perspektivləri ilə nümayiş etdirilməsində maraqlı idilər.
Rentabelliyin qiymətləndirilməsinə yeni yanaşma mühasibat uçotunun yeni qaydalarını tələb edib. Hal – hazırda, gələcəkdə idarəetmənin ona iqtisadi fayda gətirə biləcəyi şirkətin resurslarının MHBS kompleksi ilə yayımlanan aktivin şərhi formalaşmışdır.
IV hissəyə nəzər yetirin
