Aktivlər nədir, necə təsnif olunur?

“Aktiv” nə deməkdir?

Əgər mühasibat uçotuna mühasibin gözü ilə baxsaq, deyə bilərik ki, aktivlər şirkətin mülkiyyətidir, onun sahib olduğu və sahib olduqlarının köməyi ilə qazandıqlarıdır, məsələn:

• bank hesablarında, kassada olan pul vəsaitləri;
• anbardakı mallar;
• əsas vəsaitlər (məsələn, daşınmaz əmlak, avadanlıqlar);
• qeyri-maddi aktivlər (ticarət nişanları, proqram təminatı);
• debitor borc.

Müəssisənin aktivləri aşağıdakı kimi qruplaşdırıla bilər:

• fiziki obyektlər – binalar, avadanlıqlar, nəqliyyat vasitələri, sairlər;
• maliyyə alətləri – bank hesablarındakı pullar, digər şirkətlərdəki səhmlər, debitor borcları, sairlər;
• digər resurslar.

Müəssisənin aktivləri, passivləri, onlar arasındakı münasibətlər haqqında “Aktiv və passivlər, onların tarazlığı” adlı məqalədə bacardığımız qədər sadə dildə danışmışdıq. Amma, mühasibat elmdir, anlayışları elmi dildə şərh etmək, tərif vermək də lazımdır. Bunu nəzərə alıb, yuxarıdakı qeydlərimiz əsasında deyə bilərik ki:

Aktivlərin əsas xüsusiyyəti

Şirkətin aktivləri və mülkiyyəti çox vaxt üst-üstə düşür. Lakin heç də həmişə belə olmur. Əmlakın əsas xüsusiyyəti – mülkiyyət hüququdur. Aktivlər üçün isə başlıca xüsusiyyət şirkətə iqtisadi fayda gətirmək bacarığıdır.

Məsələn, şirkətdə köhnə yük avtomobili var, onun içərisi tamamilə çürüyüb, hətta ehtiyat hissələr üçün belə yararsızdır. Buna baxmayaraq, ona olan mülkiyyət hüququ qeydə alınıb və uçota salınıb. Bu, müəssisənin aktivləri deyil, əmlakdır.

Əgər şirkət avadanlıq üçün istehsal otağı tikibsə, orada şirkətin məhsulları hazırlanır. Şirkət bu sahəyə mülkiyyət hüququna malikdir. İstehsal otağı – bu isə şirkətin aktividir, şirkət oradan iqtisadi fayda götürür.

Mahiyyətinə görə aktivlərin təsnifatı

Müəssisənin aktivlərini mahiyyətinə görə real və alacaqlarımız (debitor) xarakterli 2 qrupa bölə bilərik.

Real aktivlər

Real aktivləri görürük, sayırıq, onlara toxunuruq, yerini dəyişirik, yəni onlar fiziki olaraq mövcuddur. Məsələn:

• binalar, torpaqlar, avadanlıqlar, nəqliyyat vəsaitləri;
• satış məqsədi ilə aldığımız mallar, xammallar;
• hazır məhsullar, yarıbfabrikatlar;
• qeyri-maddi aktivlər;
• pul vəsaitləri;
• sairlər.

Debitor xarakterli aktivlər

Debitor xarakterli aktivlərə fiziki toxuna bilmirik, yəni varlıq olaraq real aktivlərdən fərqlənirlər, amma bizə məxsusdurlar, əsas etibarı ilə hüquqlarımız kimi çıxış edirlər. Nümunə kimi:

• debitor borcları;
• verdiyimiz avansları;
• təhtəlhesab məbləğləri;
• təxirə salınmış vergi aktivlərini;
• verilmiş borcları (alınmış veksel) və digərlərini göstərmək olar.

Aktivlərin beynəlxalq mühasibatlıqda təsnifatı

Beynəlxalq mühasibat uçotu standartlarına görə aktivlərin aşağıdakı təsnifatı mövcuddur:

(a) cari aktivlər – nağd pullar, qiymətli kağızlar, bank depozitləri və nağd pula mümkün qədər tez çevrilə bilən digər predmetlər;

(b) ticarət investisiyaları – birgə kompaniyalara investisiyalar;

(c) “fixed” aktivlər – torpaq, binalar, fabriklər, maşın və avadanlıqlar, mebellər;

(d) qeyri-maddi aktivlər – qudvill (xoşməramlı, müsbət reputasiya), patentlər və s.

Müəssisənin aktivlərinin müddətə görə təsnifatı

Müddətinə görə aktivləri aşağıdakı kimi təsnifləşdirə bilərik:

• cari aktivlər;
• uzunmüddətli aktivlər.

Cari aktivlər

Cari aktivlər qısa müddətlidirlər, adətən 1 ildən az müddətə istifadə edilib tükənmək, gözlənilən səmərə axınını gətirmək, pula çevrilmək üçün nəzərdə tutulur.

Uzunmüddətli aktivlər

Uzunmüddətli aktivlər adı üzərindədir, yəni uzunmüddətli istifadə üçün nəzərdə tutulub, uzun müddət bizə iqtisadi səmərə axını gətirəcəklər.

Aktivlərin müddətinə görə təsnifatı öhdəliklərimizə də aiddir. İcrası üçün 1 ildən artıq müddət müəyyən edilmiş öhdəlik uzunmüddətli, əks halda qısa müddətli kimi təsnifləşdirilir. Ümumiyyətlə, öhdəliklər mütləq keçmiş hadisələrin nəticəsi kimi yaranmalı, gələcəyə yönəlik formalaşmalıdırlar. Məsələn, müəssisə rəhbərinin gələcəkdə hər hansı bir aktivi satın almaq qərarı özlüyündə öhdəlik yaratmır.

Cari və uzunmüddətli aktivlərə hazır nümunələr vermək istəmirik. Öyrəndiklərinizi tətbiq edib hansının cari, hansıların uzunmüddətli olduğuna özünüz qərar verin. Qərar verməyi öyrənin, çünki gələcəyin baş mühasibləri üçün bu vacibdir. Bu sizə işdə aşağıda sual-cavab formasında hazırlanmış metodologiya kömək edə bilər.

Təsnifat zamanı nələrə diqqət etməli?

Sual: Satış məqsədi ilə aldığımız mallar müəssisənin cari aktivləridir yoxsa uzunmüddətli?

Cavab: Əlbəttə ki, cari. Biz satışı dərhal gerçəkləşdirib pul eldə etmək, sonra davamlı şəkildə yeni satışlar edib daha çox qazanmaq istəyirik. Çünki kommersiya müəssisəsiyik, əsas məqsədimiz gəlir əldə etməkdir.

Sual: İstehsal üçün aldığımız xammalı necə təsnifləşdirək?

Cavab: Onlar da cari aktivimizdir. İstehsal müəssisəsi olaraq xammalı alıb yeni məhsul istehsal etmək əsas gəlir mənbəyimizdir.

Qeyd etdiyimiz kimi, müəssisənin aktivləri, adətən, 1 ildən artıq müddətə alındıqda uzunmüddətli, əks halda qısamüddətli kimi dəyərləndirilir. Amma bu, o demək deyil ki, dekabr ayının 25-də alınan mal, xammal və s. yanvara qədər satılmasa, uzunmüddətlidir. Burada təqvim deyil, maliyyə ilindən, daha dəqiqi, 12 aylıq müddətdən, yəni cari ilin 25 dekabrla növbəti ilin 24 dekabrı arasındakı dövrdən bəhs edirik.

Təqvim ilinin dəyişməsi, yeni ilin qeyd edilməsi bizi maraqlandırmır, biz müəssisəmizə fokuslanmışıq, bizim üçün əsas odur ki, dekabrın 31-dən yanvarın 1-ə keçid aktivlərin təsnifatına təsir etmir.

Sual:  Pullarımızı hansı qrupa aid edək, cari aktivlərə yoxsa uzunmüddətliyə?

Cavab: Pullarımızı cari aktivlər kimi uçota alacağıq, çünki pul özlüyündə dəyər sahibi olan aktivdir, müəssisənin digər aktivlərinin dəyərini onunla ölçdüyümüzdən uzunmüddətli ola bilməz. Həmçinin pulları dövriyyəyə buraxırıq, onunla nəsə alırıq, xərc çəkirik və s., yəni istifadəsi dərhal gerçəkləşir.

“Mən onu hansı tezlikdə istifadə etməyi planlaşdırıram?”, “Mən onu hansı tezliklə qaytarmağı planlaşdırıram?” suallarını verməklə müəssisənin aktivlərini və öhdəlikləri uyğun kateqoriyaya aid edə bilərsiniz.