Mühasibat uçotunun tarixi inkişafı
Mühasibat uçotunun tarixi inkişafı mühasibat haqqında fikirlərin inkişafıdır. Elə mühasiblər var ki, uçot sahəsində praktikanın hər şey olduğunu fikirləşir, “bunu bekarçılıqdan düşünüblər” deyə nəzəriyyəyə əhəmiyyətsiz bir şey kimi baxırlar. Ancaq nəsə ediriksə, nəyi, niyə və necə edəcəyimizi bilməliyik. Bu suallara isə yalnız insan təfəkkürü cavab verə bilər. Həmin suallara inkişafın müxtəlif mərhələlərində mühasiblərin cavabı fərqli olmuşdur.
Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsini öyrənərkən biz onu təsərrüfat fəaliyyətinin idarə edilməsi proseslərinin təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə inkişaf edən ideya kimi təqdim etməliyik.
Amma daha yaxşı idarə etmək üçün idarəetmə alətinin özünü təkmilləşdirmək lazımdır. Bizim halda bu, mühasibat uçotunun metodologiyasıdır.
Mühasibat uçotunun tarixi inkişafı prosesində metodologiya altı əsas mərhələdən keçərək təkmilləşmiş, növbəti mərhələ əvvəlki mərhələlərin nailiyyətlərinin bazasında inkişaf edərək böyümüşdür. Şəkildə bu mərhələlər sxematik olaraq təsvir olunub.
Mühasibat uçotu metodologiyasının inkişafının dördüncü mərhələsi olan nəzəri-praktiki dövr aşağıdakı ilk üç mərhələnin bütün nailiyyətlərini özündə birləşdirdi:
- natural uçot mərhələsi;
- uçotun dəyər dövrü;
- diqrafik mərhələ.
Bu mərhələ, həm də uçota nəzəri baxışların, forma yaxud məzmununun üstün olması ilə bağlı fikirlərin formalaşmasına təkan verdi. Bu dövrü növbəti, mühasibatın elmi mərhələsinə hazırlıq dövrü kimi də xarakterizə etmək olar.
Mühasibat uçotunun tarixi inkişafının müasir mərhələsində metodologiya məhz nəzəri-praktik və elmi mərhələlərin ideya və fikirləri əsasında elm kimi inkişaf etdi.
Nəzəri-praktiki mərhələdən əvvəlki dövrlər
Mühasibat uçotunun tarixi inkişafının b.e.ə. 4000 – b.e.ə 500 illərini əhatə edən natural uçot dövründə mühasibin düşüncələri primitiv idi. O, təsərrüfatda baş verənləri əks etdirmək, özü də mümkün qədər dəqiq əks etdirmək haqqında fikirləşirdi. Məhz buradan mühasibatın mərkəzi anlayışı – “təsərrüfat fəaliyyətinin faktları” anlayışı yaranır.
Ən ümumi formada təsərrüfat fəaliyyətinin faktları mühasibin müşahidə proqramına (təlimatlara) uyğun qeydiyyata almalı olduğudur, yəni mövcud əmlak vahidi mühasibat uçotunda qeyd edilməlidir. İnventar uçotu və onunla birlikdə isə material (inventar) hesabları belə yaranır.
Başa düşmək çox vacibdir ki, bu mərhələdə ilkin olaraq faktlar mühasibat uçotunu müəyyənləşdirir, lakin zaman keçdikcə mühasibat uçotunun özü təsərrüfat fəaliyyətinin faktlarını yaradacaqdır.
Uçotun dəyər dövrü (b.e.ə. 500-cü ildən 1300-cü ilədək) pulun meydana çıxması ilə bağlıdır. Bu hadisə yeni üsulun yaranmasına səbəb oldu- pulun dəyər ölçüsü kimi çıxış edə biləcəyi bütün hallarda qiymətləndirmə həyata keçirilməyə başladı. Həmin andan uçotun obyektli – təsərrüfat fəaliyyətinin faktı – ikiləşdi, əvvəlcə natural ölçü vahidlərində aparılan uçot, sonra pul ölçü vahidi ilə aparılmağa başladı, yaxud paralel olaraq hər ikisindən istifadə edilməyə başlandı.
Pulla qiymətləndirmə mühasibat uçotuna müəyyən şərtilik gətirdi, məsələn, müəssisəyə 200 kq taxıl daxil olub. Dərhal sual yaranır: bunu pulla necə ifadə etmək olar? Alış qiyməti ilə də mümkündür, cari bazar qiyməti ilə də, həmçinin satış qiymətində də uçota almaq olar. Mühasibat uçotuna şərtilik elementlərini daxil etməklə, istənilən qiymətləndirmə elmi tədqiqatlar üçün zəmin yaradır.
Pulun meydana çıxması həm də patrimonal və kameral uçot bölgüsünü şərtləndirdi. Birinci halda əmlakın uçotu, ikincidə isə daxilolmaların və xərclərin uçotu aparılırdı. Bu zaman pul:
- patrimonal uçotda dəyər ölçüsü kimi çıxış edir;
- kameral uçotda isə ödəniş vasitəsi kimi istifadə olunurdu.
Mühasibat uçotunun tarixi inkişafının bu mərhələsində uçot həm natural, həm də dəyər ölçüləri ilə aparılırdı.
Təsərrüfat fəaliyyətinin maliyyə nəticəsini müəyyən etmək istəyi və ehtiyacı patrimonal uçotun uniqrafik (sadə yazılış) və diqrafik (ikiqat yazılış) kimi şəxalənməsinə səbəb oldu. Mühasibat uçotunun tarixi inkişafının bu mərhələsi 1300-1850-ci illəri əhatə edir. Hər iki qol bizim günlərdə mövcuddur, amma ikili yazılışa əsaslanan diqrafik uçot – ikili mühasibat uçotu daha çox inkişaf edib.
Nəzəri-praktik mərhələ
Mühasibat uçotu metodologiyasının tarixi inkişafında nəzəri-praktik adlanan növbəti, dördüncü mərhələ 1850 -1900-cü illəri əhatə edir. Bu dövrdə diqrafik uçotun inkişafı iki istiqamətdə davam edirdi. Mühasiblərin bir qrupu təsərrüfat fəaliyyəti faktını hüquqi, başqa biri qrup isə iqtisadi baxımdan şərh etməyə çalışırdı. Bu zaman formanın (hüququn) məzmundan və ya məzmunun (iqtisadiyyatın) formadan üstün olması sualı əsas müzakirə mövzusu idi.
Əksəriyyət təşkil edən digər mühasiblər mühasibat uçotunun tarixi inkişafının bu mərhələsində proseduralara böyük diqqət yetirirdilər ki, bu da hesabların diferensiallaşmasına, onların təsnifatına və mühasibat uçotunun müxtəlif formalarının inkişafına təkan verdi.
Uçota alınan proseslərin məzmununu başa düşmək, mühasibat uçotu prosedurunu daha səmərəli etmək istəyi balans, mənfəət, maya dəyəri, istehsal və bölüşdürülən xərclər və s. kimi şərti kateqoriyaların yaranmasına səbəb oldu. Nəticədə mühasibat uçotu praktikası konkret reallıqdan uzaqlaşsa da, bu reallığı başa düşmək və ona daha səmərəli təsir göstərmək imkanı yarandı. Bu, hesabların yeni diferensiallaşdırılmasında öz əksini tapdı.
Mühasibat uçotunun tarixi inkişafının nəzəri-praktik mərhələsi kreditorlar və debitorlarla hesablaşmaların vəziyyətini əks etdirən hesabların yaranması ilə xarakterikdir. Bu hesablar əmlakın uçotu üçün material hesablarına əlavə olaraq meydana çıxdı. Bundan əlavə, öz vəsaitlərinin mənbələrinin uçotu üçün yarım nizamlanmış hesablar, tamamilə şərti “metafizik” hesablar (nəticə və kontrar nizamlayıcı hesablar) meydana çıxdı. Mühasibat uçotu artıq təsərrüfat fəaliyyətini foto kimi deyil, rentgenə bənzər şəkildə əks etdirməyə başladı.
