Asılı və birgə müəssisələrə investisiyaların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər – 153-cü hesab üzrə uçot

Müəllif: Cəmil Əsədov / accounting.az  saytının redaktoru

Mühasibat uçotu subyektləri üçün Hesablar Planının “Uzunmüddətli aktivlər” bölməsinin 15-ci maddəsi iştirak payı metodu ilə uçota alınmış investisiyaların hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatların uçotu üçün nəzərdə tutulub. Bu maddə özündə üç uçot hesabını birləşdirir. Bunlardan ikisi haqqında aşağıdakı məqalələrdə məlumat verilib:

• 151 saylı “Asılı müəssisələrə investisiyalar” hesabı;
• 152 saylı “ Birgə müəssisələrə investisiyalar” hesabı.

İndi isə növbə 153 saylı “Asılı və birgə müəssisələrə investisiyaların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər” hesabınındır.

Hesabın təyinatı

153 saylı hesab mühasibat uçotu subyekti tərəfindən asılı və birgə müəssisələrə investisiyaların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlərin hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatlar əks etdirmək üçün istifadə olunur. Bu düzəlişlər iştirak payı metodu əsasında hesablanır və 151 və 152 saylı hesablarda aparılan ilkin qeydlərə düzəliş etmək məqsədi daşıyır.

Hesab üzrə əməliyyatların tərkibi, müxabirləşmələrin verilməsi, uyğun subhesabların açılması AR MN kollegiyasının Q-01 №-li “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları” ilə tənzimlənir. Qaydaların 16.4. bəndinə görə hesab üzrə iki subhesab açılır:

• 153-1 №li “Asılı müəssisələrə investisiyaların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər”;
• 153-2 №li “Birgə müəssisələrə investisiyaların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər”.

Belə düzəlişlərə zərurət aşağıdakı hallarda yaran bilər:

• investorun asılı yaxud birgə müəssisədəki payı üzrə zərər yaranırsa;
• investisiya obyektinin kapitalında baş vermiş dəyişiklik (məsələn, balans dəyəri azalır) olarsa.

Belə hallar yarandıqda 153 saylı hesab vasitəsilə 151 yaxud 152 saylı hesablarda düzəlişi aparılır.

153 saylı hesabda uçotun MUBS-a uyğun əsaslandırılması

Hesab üzrə uçotun tənzimlənməsi zamanı 28 №-li “Asılı müəssisələrə və birgə müəssisələrə investisiya qoyuluşları” adlı Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartının (IAS 28) tələbləri nəzərə alınmalıdır. Bu standart birgə (yaxud asılı) müəssisələrə investisiyaların iştirak payı metodu ilə uçotunu tələb edir. Bu metoda görə:

• investor müəssisə investisiya etdiyi müəssisənin mənfəət və ya zərərində pay sahibidir;
• investisiya dəyəri ilk tanınma dəyərindən başlayaraq investorun payına düşən mənfəət və zərərlərlə düzəliş olunur.

Düzəlişləri zəruri edən səbəblər:

• iştirak payı üsulunda investor öz maliyyə hesabatlarında asılı yaxud birgə müəssisənin nəticələrini əks etdirməlidir.
• əgər asılı yaxud birgə müəssisə zərər edibsə və bu zərər investorun payına düşürsə, bu zaman investisiyanın balans dəyəri azalır.

Azalmanın qeydiyyatı MUBS28-in (IAS 28) 38-39-cu bəndlərinə şərh olunur. Həmin bəndlərə görə, investorun asılı və ya birgə müəssisədəki investisiyasının dəyəri sıfıra düşdükdən sonra, əlavə zərərlər yalnız o halda tanınır ki, investor həmin müəssisəyə hüquqi və ya faktiki öhdəlik daşıyır və ya bu öhdəliyi öz üzərinə götürüb.

Beləliklə, IAS 28 görə, investor müəssisə:

• əldə etdiyi mənfəəti investisiyanın dəyərinə əlavə edir;
• payına düşən zərəri isə çıxır;
• əgər zərərlər investisiyanın balans dəyərindən artıq olarsa, zərərlərin tanınması dayandırılır (əgər əlavə öhdəlik yoxdursa);
• kapital dəyişikliyində 151 və ya 152 saylı hesabla birgə 153 hesab istifadə olunur.

Asılı və birgə müəssisələrə investisiyaların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlərin tənzimlənməsi

153-ci hesab üzrə mühasibat yazılışları, subhesablar üzrə, həmin qaydaların 16-cı bölməsinin aşağıdakı bəndləri nəzərə alınmaqla tənzimlənir:

• investisiya obyektlərindən zərər əldə edildikdə – bənd 16.6.2;
• dəyişikliklər kapitalda azalma ilə nəticələndikdə – bənd 16.7.2;
• əvvəlki kapital azalma düzəlişi – bənd 16.19.3.

Əvvəlki zərərin kompensasiyasını (bənd 6.19.3) nümunədə izah edək.

Qaydaların 16.19.3-cü bəndin məzmununun izahı

Həmin bəndə görə: “Mühasibat uçotu subyektinin investisiya qoyuluşu üzrə dəyişikliklər əvvəllər kapitalda azalma ilə nəticələnmişdirsə, həmin dəyişikliklərə uyğun azalma məbləğinə 153-1 №li subhesabın debeti və 611-2 №li subhesabın krediti üzrə” müxabirləşmə verilir.

Bu o deməkdir ki, əgər investor (məsələn, “A” MMC) asılı və ya birgə müəssisəyə (məsələn, “B” MMC) qoyduğu investisiyanın kapitalda azalma ilə nəticələndiyi halda bunu əvvəllər kapital ehtiyatlarının azalması şəklində tanıyıbsa, sonradan bu kapital azalmalarının azaldığı və ya silindiyi halda, bu düzəliş 153-1 və 611-2 hesablar arasında müxabirləşmə ilə əks olunur. Bunu nümunə ilə izah edək.

Situasiya:

“B” MMC, “A” MMC-yə münasibətdə asılı  müəssisədir. 2023-cü ildə “B” MMC-nin məzənnə fərqindən kapitalı azalmış və bu azalmadan “A” MMC-ni payına düşən 8000 manat kapital azalması kimi uçota alınmışdır:

 2024-cü ildə “B” MMC-nin maliyyə göstəricilərində kapital bərpası baş verib. Bu halda, əvvəlki azalma silinir, yəni düzəliş edilir:

Beləliklə:

• 153-1 – əvvəlki zərərin qeydiyyatını özündə saxlayır (kontra-aktiv hesab)
• 611-2 – bu düzəliş mənfəətə yönələn əməliyyat gəliri kimi tanınır
• bu yanaşma IAS 28 və MUBS-a uyğundur: əvvəlki tanınmış zərərin tənzimlənməsi gəlir kimi tanınır.

Əsas müxabirləşmə nümunələri

v