Mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi aktivləri – 161-ci hesab üzrə uçot

Mühasibat uçotu subyektləri üçün Hesablar Planının “Uzunmüddətli aktivlər” bölməsinin 16-cı maddəsi təxirə salınmış vergi aktivlərinin hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatların uçotu üçün nəzərdə tutulub. Bu maddə özündə aşağıdakı hesabları birləşdirir:

• 161 saylı “Mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi aktivləri” hesabı;
• 162 saylı “ Digər təxirə salınmış vergi aktivlərı” hesabı.

Məqalə 161 saylı hesabda bu aktivlərin necə əks olunduğunu izah etmək məqsədi ilə hazırlanıb.

Təxirə salınmış vergi anlayışı və yaranma səbəbləri

Təxirə salınmış vergilər müəssisənin maliyyə hesabatları üzrə əldə etdiyi mənfəət (mühasibat mənfəəti) ilə vergi qanunvericiliyinə əsasən vergi hesablanması üçün qəbul edilən mənfəətin (vergi mənfəəti) arasındakı fərqlərdən yaranır. Bu fərqlər əsasən müvəqqəti xarakter daşıyır, yəni onlar bir dövrdə yaranıb gələcək dövrlərdə geri dönür.

Müvəqqəti fərqlər iki əsas qrupa bölünür:

• vergi tutulan müvəqqəti fərqlər: bunlar gələcəkdə vergi öhdəliyinin artmasına səbəb olan fərqlərdir və təxirə salınmış vergi öhdəliklərini yaradır;
• vergidən çıxılan müvəqqəti fərqlər: bunlar gələcəkdə vergi aktivlərinin yaranmasına səbəb olan fərqlərdir və gələcək vergi öhdəliyini azaldır.

Təxirə salınmış vergi aktivləri bu vergidən çıxılan müvəqqəti fərqlərdən və ya istifadə edilməmiş vergi zərərlərindən, eləcə də istifadə edilməmiş vergi güzəştlərindən yaranır. Bu aktivlər, müəssisənin gələcək dövrlərdə ödəməli olduğu mənfəət vergisini azaldacaq potensial faydaları təmsil edir.

161 saylı hesabın məzmunu

Mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi aktivləri aşağıdakı hallarda yaranır:

– Çıxılan müvəqqəti fərqlər: aktiv və ya öhdəliyin balans dəyərinin gələcək dövrlərdə vergi mənfəətinin hesablanmasında çıxılacaq məbləğlərlə nəticələndiyi hallar.

– İstifadə olunmamış vergi zərərləri: cari və ya əvvəlki illərdə yaranan və gələcək dövrlərdə əvəzlənməsi mümkün olan mənfəət vergisi zərərləri.

– Vergi kreditləri: gələcək dövrdə tətbiq oluna biləcək güzəştli və ya təxirə salınmış vergi ödənişləri.

Hesabın təyinatı

161 saylı “Mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi aktivləri” hesabı üzrə əməliyyatların tərkibi, müxabirləşmələrin verilməsi, uyğun subhesabların açılması AR MN kollegiyasının Q-01 №-li “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları”  ilə tənzimlənir. Hesabda mühasibat uçotu subyektinin fəaliyyəti prosesində mənfəət vergisi üzrə çıxılan müvəqqəti fərqlər, gələcək dövrə keçirilən istifadə olunmamış vergi zərərləri və gələcək dövrə keçirilən istifadə olunmamış vergi kreditləri ilə əlaqədar gələcək dövrlərdə əvəzi alınmalı olan mənfəət vergisi barədə ümumiləşdirilmiş məlumatlar əks etdirilir (Qaydalar, bənd 17.2).

“Mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi aktivləri” hesabı üzrə tənzimləmələr

Hesab üzrə mühasibat yazılışları verilərkən:

• qaydaların 17.3 bəndinin (uçot mənfəəti, vergi mənfəəti (vergi zərəri) anlayışı, mənfəət vergisi üzrə vergi xərclərinin hesablanması zamanı müxabirləşmələr), habelə;
• qaydaların 17.4 bəndinin ( keçmiş illər üçün təxirə salınmış vergi öhdəliyi mövcud olduqda müxabirləşmələr) tələbləri nəzərə alınır.

Bu hesabın debetinə aktivlərin tanınması, kreditinə isə onların silinməsi (istifadə edilməsi) yazılır.

Təxirə salınmış vergi aktivlərinin tanınma meyarları

12 saylı “Mənfəət vergisi” adlı Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartı (MUBS 12 – İAS12) təxirə salınmış vergilərin tanınması, ölçülməsi və maliyyə hesabatlarında təqdim edilməsi ilə bağlı prinsipləri müəyyən edir. IAS 12 standartına əsasən, təxirə salınmış vergi aktivləri yalnız o zaman tanınmalıdır ki:

• gələcəkdə vergi mənfəətinin əldə olunması ehtimalı yetərincə yüksək olsun;
• müvəqqəti fərqlərin gələcəkdə vergi azaldıcı təsiri olacaqsa;
• aktivlər və öhdəliklər arasında vergi bazası ilə balans dəyəri arasında fərq mövcuddursa.

Bu baxımdan müəssisənin planlaşdırma və proqnozlaşdırma imkanları, maliyyə sabitliyi, habelə keçmiş fəaliyyət nəticələri nəzərə alınır.

Praktiki nümunə və mühasibat yazısı

Mühasibat uçotunda şübhəli borclara görə ehtiyatlar yaradıla bilər, lakin vergi uçotunda bu ehtiyatlar yalnız faktiki silinən zaman xərc kimi tanınır. Bu, müvəqqəti fərq yaradır. Nümunəyə baxaq:

Müəssisə 2024-cü ildə 30000 AZN mənfəət əldə edib. Mühasibat uçotu ilə vergi uçotu arasında 5000 AZN şübhəli borc ehtiyatı fərqi var. Vergi dərəcəsi 20%-dir.

Məlumata əsasən:

• müəssisənin 2024-cü ildə mühasibat mənfəəti: 30000 manat;
• şübhəli borc ehtiyatı üzrə müvəqqəti fərq: 5000 manat;
• vergi dərəcəsi: 20%
• bu fərq çıxılan müvəqqəti fərqdir (yəni gələcəkdə vergi məqsədilə tanınacaq).

Təxirə salınmış vergi aktivinin hesablanması: 5000 manat ×20% =1000 manat.

Mühasibat yazılışları:

Müxabirləşmə nümunəsi: şübhəli borclara görə ehtiyatlar

Gəlin yuxarıdakı nümunəni genişləndirək, müəssisənin ümumi mənfəət vergisi xərci, cari və təxirə salınmış vergi hissələri, vergi mənfəəti və mühasibat yazılışlarını tam şəkildə təqdim edək.

Bizə aşağıdakılar məlumdur:

Vergi hesablaması

• Cari vergi öhdəliyi (vergi uçotu üzrə): 35,000×20%=7,000 manat
• Təxirə salınmış vergi aktivi (mühasibat fərqinə görə): 5,000×20%=1,000 manat
• Ümumi mənfəət vergisi xərci (mühasibat uçotu üzrə):

Cari vergi xərci (7,000) −Təxirəsalınmıs vergi aktivinin artımı(1,000)=6,000 manat

Mühasibat yazılışları:

Müxabirləşmə nümunəsi: istifadə olunmamış vergi zərərləri

Başqa bir situasiyaya baxaq: müəssisə 2023-cü ildə vergi uçotu üzrə 20,000 AZN zərər ilə fəaliyyət göstərib

• 2024-cü ildə isə mənfəət əldə olunub, amma 2023-cü il zərəri hələ bağlanmayıb
• Vergi Məcəlləsinin 121-ci maddəsinə əsasən, zərərlər növbəti 5 il ərzində mənfəətdən çıxıla bilər
• Mühasibat uçotuna əsasən, müəssisə bu zərəri gələcək illərdə bağlaya biləcəyini proqnozlaşdırır
• Vergi dərəcəsi: 20%

Bu halda 20,000 × 20% = 4,000 AZN məbləğində təxirə salınmış vergi aktivi tanınır.

Mühasibat müxabirləşmələri (zərərin növbəti dövrdə istifadəsi proqnozlaşdırılırsa):

Gələcəkdə zərər silinirsə (məsələn, 2025-ci ildə mənfəətdən çıxılırsa)