İstehsal məsrəflərinin sadə uçot metodu

Maya dəyərinin kalkulyasiyası

Məhsulun maya dəyərinin hesablanması biznes üçün vacibdir. Əldə edilmiş gəlirlərdən səmərəli istifadə müəssisələrdə maya dəyərinin düzgün müəyyən edilməsin tələb edir. İstehsal olunmuş məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyası məhsul vahidinin yaxud dəstinin maya dəyərinin hesablanması deməkdir. Biznesdə adətən hazır məhsulun hər hansı bir növü, satış üçün alınmış aktivlər, xidmətlər kalkulyasiya edilə bilər. Bu istehsal prosesinin əvvəlindən hazır məhsulun hazır olmasına (aktivin satışına, xidmətin göstərilməsinə) qədər çəkən prosesdə məsrəflərə, həmçinin təbii itkilərə nəzarət etməyə imkan verir. Maliyyə hesabatlarının hazırlanması üçün də maya dəyəri haqqında düzgün məlumatların olması vacibdir.

Kalkulyasiyanı düzgün aparılması üçün üçün istehsal xərclərinin tərkibini düzgün müəyyən etmək, uyğun məsrəflər uçotu metodunu tətbiq etmək vacibdir.

Məsrəflər uçotunun ənənəvi metodları

Maya dəyərinin kalkulyasiyası üçün universal metod yoxdur. Seçim zamanı biznesin fəaliyyət növü, istehsalın həcmi, istehsal prosesinə təsir edən digər amilləri nəzərə almaq zəruridir. İstehsal məsrəflərinin uçotunun ənənəvi metodlarına aşağıdakılar nümunə göstərilə bilər:

• normativ metodla məsrəflərin uçotu;
• sifarişli kalkulyasiya metodu;
• mərhələli kalkulyasiya;
• istehsal məsrəflərinin sadə uçot metodu.

Məsrəflərin uçotunun digər metodları və kalkulyasiya

Xarici praktikada rast gəlinən  istehsal məsrəflərinin uçotu və kalkulyasiya metodları aşağıda verilib:

• direkt-kostinq – ingilis dilindəki “birbaşa xərclər” ifadəsindən götürülüb, “birbaşa xərclər” deməkdir.
• standart kostinq anlayışı iki iki sözdən ibarətdir: “standart”-bu, məhsul vahidinin istehsalı üçün zəruri istehsal xərclərinin (material və əmək), yaxud məhsul vahidinin istehsalı və ya xidmət göstərilməsi üçün əvvəlcədən hesablanmış məsrəflərin məbləğini bildirir, “kostinq” məhsul vahidinə düşən istehsal xərclərinin pul ifadəsidir;
• target-costinq (ingilis dilində target costing – hədəf maya dəyəri) məhsulların maya dəyərini (istehsal məsrəflərini) idarə etmək üsuludur. Mahiyyəti məhsul istehsalının bütün istehsal dövrü ərzində istehsal, mühəndislik, elmi-tədqiqat, təkmilləşdirmə işləri tətbiq etməklə maya dəyərini azaltmaqdan ibarətdir;
• Activity Based Costing yaxud ABC-metod – (“fəaliyyətə əsaslanan uçot” yaxud “biznes proseslər əsasında məsrəflərin uçotu”) təsərrüfat fəaliyyətinin həcminə əsasən maya dəyərinin hesablanması üsuludur. Sözün əsl mənasında bu metod “məsrəflərin iş əsaslı uçotu”, yəni məsrəflərin funksional uçotu deməkdir;
• just in time (“tam vaxtında”) metodu məntiqi bir konsepsiyaya əsaslanır – “zərurət yaranana qədər heç nə istehsal olunmayacaq”;
• kaisen kostinq (kaizen costing) yaxud kaizen maya dəyəri (yapon dilindən tərcümədə “kiçik addımlarda təkmilləşmə”) məhsulun istehsalı mərhələsində məsrəflərin tədricən azaldılması prosesidir, nəticədə tələb olunan maya dəyərinə nail olunur və istehsalın rentabelliyi təmin edilir.

İstehsal məsrəflərinin sadə uçot metodu

Məsrəflərin uçotunun və məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyasının bu metodu  istehsal prosesinin aşağıdakı xüsusiyyətlərinə malik müəssisələrdə istifadə olunur:

• bir və ya bir neçə növ məhsulun kütləvi istehsalı;
• texnoloji prosesin qısa müddəti;
• görülən iş yoxdur və ya əhəmiyyətsizdir.

Belə müəssisələrə hasilat sənayesi (kömür hasilatı, neft hasilatı və s.), tikinti materialları sənayesi, elektrik və istilik stansiyaları və s. sektorlara aid olan müəssisələri aid etmək olar.

İstehsal məsrəflərinin sadə uçot metodu köməkçi istehsalın enerji təchizatı obyektlərində geniş istifadə edilir.

Metodun tətbiqi zamanı məsrəflər bütün istehsal prosesi və ya əlavə olaraq istehsal prosesinin ayrı-ayrı mərhələləri üçün müəyyən edilmiş maya dəyəri maddələrinə uyğun olaraq nəzərə alınır. Hesabat dövrünün sonunda istehsal prosesinin ümumi məsrəfləri məhsul vahidlərinin sayına bölünür və bir kalkulyasiya vahidinin maya dəyəri hesablanır.

Kömür istehsal edən müəssisə düşünün. Şaxtada qalmış kömürün miqdarını tapmaq məqsədiylə ümumi məsrəflərin cəmi kənara çıxarılmış kömürün miqdarına bölməklə tapılır.

Maya dəyərinin kalkulyasiyası –nümunə

Aşağıda tikinti materialları sənayesi sektorunda fəaliyyət göstərən və armatur istehsal edən bir zavodun kalkulyasiya cədvəlini nümunə olaraq təqdim edirik. Müəssisədə istehsal məsrəflərinin uçotu məqsədi ilə sadə uçot metodundan istifadə olunub. Ehtiyatların qiymətləndirməsi məqsədi ilə maya dəyərinin kalkulyasiyası AVCO metodu ilə aparılıb. Pəstah yarımfabrikat kimi çıxış edir. Bəzi hallarda pəstah olduğu formada da satıla bilir.

• İlk növbədə kalkulyasiya cədvəli hazırlanır. Bəzən bunu proqram təminatı vasitəsi ilə də etmək olar.

Cədvəldə istehsal zavodunun amortizasiya məbləği və digər xərclər göstərilməyib, lakin siz artıq bilirsiniz ki, istehsal binasının, oradakı avadanlıqların amortizasiyası da məhsulların maya dəyərinə əlavə edilir.
Məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyası zamanı məhsulunun 1 tonuna, 1 litrinə və ya 1 ədədinə düşən məsrəflərin hesablanması məhsulun və istehsalın növündən asılıdır. Məsələn, armatur istehsalı üçün 1 tona düşən məsrəfləri bilmək daha məqsədə uyğundur. Şifer istehsalı üçün 1 ədəd şiferə düşən məsrəfləri müəyyən etmək daha məqsədə uyğundur.