Mühasibat balansı hesabat tarixinə görə pul qiymətləndirməsində təşkilatın maliyyə vəziyyətini xarakterizə edir, hesabat dövrünün son gününə tərtib edilir.
Balans iki hissədən ibarət bir cədvəldir. Balansın sol hissəsi növlər üzrə (əsas vəsaitlər, istehsal ehtiyatları, hazır məhsul və s.) vəsaitlərin tərkibini əks etdirir və aktiv adlanır.
Sağ hissədə bu vəsaitlərin təşkil olunma mənbələri (nizamnamə kapitalı, bank kreditləri, kreditor borcları və s.), yəni müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinə qoyulan vəsaitin miqdarı əks olunur və bu, passiv adlanır.
Müəssisənin vəsaitlərinin formalaşması mənbələri öhdəliklər və kapitaldır. Öhdəliklər – təşkilatın kreditorlardan aldığı vəsaitlərdir.
Təşkilatların kapitalı investorlardan alınan vəsaitlərdir və müəssisənin səmərəli fəaliyyətinin nəticəsi olaraq bölüşdürülməmiş mənfəətdir. Təşkilatların vəsaitləri onun öhdəliklərinin və kapitalının cəminə bərabərdir.
Aktivin və passivin hər bir elementi balansın maddələri adlanır.
Balans maddəsi – o təsərrüfat vəsaitlərinin (aktiv maddə) və ya onların mənbələrinin (passiv maddə) müəyyən növünü xarakterizə edən göstəricidir.
Balans maddələri qruplara, qruplar isə bölmələrə daxil edilir. Maddələr iqtisadi məzmuna dair bölmələr üzrə qruplaşdırılıb. (aktivdə 2 bölmə və passivində 3 bölmə).
Balansın aktivinə aşağıdakı bölmələr daxildir:
1-ci bölmə. Dövriyyədən kənar aktivlər.
Bu bölmə qeyri-maddi aktivlər, tədqiqat və inkişaf nəticələri, əsas vəsaitlər, maddi dəyərlərə, uzunmüddətli maliyyə yatırımlarına və s. gəlir yatırımlarından ibarətdir. Bu əmlakın bir bölmədə birləşdirilməsi ən mobil (növbədənkənar) aktivlərə aidiyyatla şərtlənir.
2-ci bölmə. Dövriyyə aktivləri.
Bu bölmədə ehtiyatlar, əldə edilmiş dəyərlər üzrə ƏDV, təşkilatın debitor borcları və qısamüddətli maliyyə qoyuluşları, pul vəsaitlərinin mövcudluğu barədə məlumatlar vardır.
Balansın passivi aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir:
3-cü bölmə. Kapital və ehtiyatlar.
Burada müəssisənin öz kapitalı əks olunur – nizamnamə, əlavə, ehtiyat, bölüşdürülməmiş mənfəət (açıq olmayan zərər). Həmçinin, burada səhmdarlardan alınan öz səhmləri, qeyri-dövriyyədən kənar aktivlərin yenidən qiymətləndirilməsi barədə məlumatlar verilir.
4-cü bölmə. Uzunmüddətli öhdəliklər.
Bu bölmə bankların uzunmüddətli kreditləri və istiqraz üzrə borclarını əks etdirmək, şərti öhdəliklərdən ötrü ehtiyatların əks olunması üçün nəzərdə tutulmuşdur.
5-ci bölmə. Qısamüddətli öhdəliklər.
Burada qısamüddətli kreditlər və borclar üzrə hesablaşmaların vəziyyəti, həmçinin kreditor borcları haqqında məlumatlar əks olunur. Buraya gələcək dövrlərin gəlirləri və gələcək xərclərin ehtiyatları da daxildir.
Balansın bir xüsusiyyəti, aktivin və passivin yekunlarının bərabərliyidir. Aktiv və passivdə eyni məbləğ (müəssisənin bütün vəsaitləri) əks etdirilməklə, lakin müxtəlif qruplarda təmin edilir. Buna görə də, tərkibinə və yerləşdirilmə üzrə əmlakın ümumi məbləği həmişə bu əmlakın mənbələrinin ümumi məbləğinə bərabərdir. Aktivin və passivin maddələrinin nəticəsi mühasibat balansının valyutası adlanır. Bu balans tənliyi aşağıdakı kimi ifadə edilə bilər:
Vəsaitlər = Öhdəliklər + Kapital
A = K + Ö = P, burada
A – mühasibat balansının aktivi;
P – mühasibat balansının passivi;
K – təşkilatların kapitalı;
Ö – təşkilatların öhdəlikləri.
Kapital təşkilatın mülkiyyətçiləri tərəfindən edilən investisiyaların dəyərini xarakterizə edir. Bəzən bu kapital qalıq adlanır, çünki o, mülkiyyətçi bütün passivləri ödədikdə qalacaq vəsaitləri əks etdirir. Bu halda balans tənliyi aşağıdakı növü qəbul edir:
Kapital = Vəsaitlər – Öhdəliklər
Balans hesabatı tərtib etmək üçün məlumat mənbəyi mühasibat hesablarıdır (əsas Kitab).
Bir cavab yazın