Bildiyimiz kimi, Vergi Məcəlləsində vergi ödəyicilərinin ƏDV qeydiyyatlı iki maddə ilə tənzimlənir:
- məcburi əlavə dəyər vergisi məqsədləri üçün qeydiyyat (maddə 155);
- qeydiyyatı məcburi olmayan sahibkarlıq subyektlərinin könüllü qeydiyyatı (maddə 156).
Könüllü qeydiyyat cari və keçmiş tarixə aparıla bilər.
Təcrübədə sadələşdirilmiş yaxud ƏDV ödəyicisi olmayan gəlir (mənfəət) vergisi ödəyicilərinin bir müddət sonra ƏDV qeydiyyatına durması hallarına tez-tez rast gəlinir.
Məcburi ƏDV qeydiyyatında nəzərə alınmalı məqamlar
Vergi ödəyicisi məcburi qaydada əlavə dəyər vergisi ödəyicisi olduqda qeydiyyat üçün müraciət etdiyi yaxud etməli olduğu aydan sonrakı ayın 1-indən etibarən ƏDV ödəyicisi sayılır. Əgər bu ay cari rübün hansısa ayına düşürsə, vergi ödəyicisi həm sadələşdirilmiş vergi bəyannaməsini, həm də ƏDV bəyannaməsini təqdim edir. Lakin ƏDV qeydiyyatına alındığı ayı sadələşdirilmiş vergi bəyannaməsində 0 olaraq göstərir. Çünki əlavə dəyər vergisinə cəlb edilən əməliyyatlar sadələşdirilmiş vergiyə cəlb edilə bilməz.
Nümunə 1: Sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi 01.01.2021-ci ildə vergi uçotuna alınır və fəaliyyətə başlayır. Yanvarda 140000, fevralda 700000 manat dövriyyəsi olur. Bu səbəbdən ƏDV qeydiyyatına alınmaq üçün müraciət edərək martın 1-dən ƏDV ödəyicisi olur, yəni onun əməliyyatlarına mart ayından etibarən əlavə dəyər vergisi tətbiq edir. Odur ki, mart ayı bitdikdən sonra aprel ayının 20-sinə kimi həm 1-cü rüb üçün sadələşdirilmiş vergi bəyannaməsini, həm də mart ayı üçün ƏDV bəyannaməsini təqdim etməlidir.
Bu zaman o, sadələşdirilmiş vergi bəyannaməsində yanvar ayı üçün 140000, fevral ayı üçün 70000, mart ayı üçün isə 0 manat göstərir. Mart ayında olan dövriyyə ƏDV bəyannaməsində qeyd edilir. Şərti olaraq mart ayında əlavə dəyər vergisi tutulan dövriyyənin 50000 manat qəbul etsək, ödənməli olan verginin məbləği :
SV : (140.000 + 70.000) * 2% = 4200 manat
ƏDV : 50.000 * 18% = 9000 manat
Cəmi : 13200 manat.
Bu halda vergi ödəyicisi aşağıdakı məqamlara diqqət etməlidir:
- Təqdim edilmiş sadələşdirilmiş vergi bəyannaməsində mütləq 1 saylı əlavə doldurulmalıdır.
- sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi üçün hesabat dövrü rübdən vergi ilinə çevrilmişdir. Bu səbəbdən vergi ili bitdikdən sonra növbəti ilin mart ayının 31-inə kimi mənfəət (gəlir) vergisi bəyannaməsi də təqdim edilməlidir.
- sözügedən bəyannamə vergi ödəyicisinin 01.03.2021-31.12.2021 dövrünü əhatə edəcəkdir. Mənfəət (gəlir) bəyannaməsinin 1 saylı əlavəsində dövrün əvvəlinə olan qalıqlar sadələşdirilmiş vergi bəyannaməsinin dövrün sonuna olan qalıqlara uyğun olmalıdır. Mart ayına qədər çəkilmiş xərcləri isə gəlirdən çıxmağa yol verilmir.
ƏDV məqsədləri üçün cari tarixə qeydiyyat
Cari tarixə könüllü ƏDV qeydiyyat zamanı prosedur və hesablamalar məcburi qeydiyyatla eynidir. VM-nin 155.1-ci maddəsinə əsasən məcburi ƏDV qeydiyyatına durmalı olmayan şəxslər də, müraciət edərək könüllü ƏDV qeydiyyatına alına bilər. Əgər müraciətində tarix göstərməsə, növbəti ayın 1-indən etibarən ƏDV ödəyicisi sayılır.
Tutaq ki, müraciətində 1 ay sonra qeydə alınmasını qeyd edib, bu zaman vergi orqanı onu 2 ay sonra qeyd etdiyi ayın birindən ƏDV qeydiyyatına alacaqdır. Odur ki, bəyannamələrin təqdim edilməsi və vergilərin hesablanması yuxarıdakı məqamdan fərqli olmayacaq.
Keçmiş tarixə ƏDV ödəyicisi olduqda nələrə diqqət etməli?
Fərqli məqamlar könüllü ƏDV qeydiyyatı zamanı köhnə tarix göstərildikdə meydana çıxır. İlk öncə, qeyd edək ki, könüllü qaydada keçmiş tarixə müraciət edilmə dövrü ən çox əvvəlki 3 ili əhatə edə bilər.
Tutaq ki, vergi ödəyicisi 01.01.2020-ci il tarixində sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi kimi qeydiyyata alınmışdır və 2021-ci ilin avqust ayında köhnə tarixə, 01.05.2020-ci il tarixindən ƏDV qeydiyyatına alınmaq üçün müraciət edir.
Bu halda vergi ödəyicisi:
- 2020-ci ilin 2-ci rübündən 2021-ci ilin 2-ci rübü də daxil olmaqla təqdim etdiyi sadələşdirilmiş vergi bəyannamələrinə dəqiqləşdirilmə verməli və sıfırlamalı;
- 2020-ci il üçün mənfəət vergisi bəyannaməsini təqdim etməlidir.
Lakin vergi ödəyicisinin, 2020-ci ilin may ayından ƏDV qeydiyyatına alınmış olsa da, qeydə alındığı tarixdən müraciət etdiyi tarixə qədər olan əməliyyatlar üçün ayrıca bəyannamə təqdim etmək zərurəti yoxdur. Həmin əməliyyatlar müraciət edilmiş ayda həyata keçirilmiş sayılır. Bu səbəblə də vergi ödəyicisi avqust ayı üçün sentyabr ayının 20-sinədək bəyannaməni təqdim etdikdə əvvəlki dövrlərdəki əməliyyatlarını da vergiyə cəlb edəcəkdir. Eyni zamanda vergi ödəyicisi may 2020-ci il tarixindən etibarən idxal etdiyi malları və Vergi Məcəlləsinin 175-ci maddəsinə uyğun olaraq ödəyərək əldə etdiyi e-qaimə fakturalar üzrə ƏDV məbləğlərinin də avqust ayının bəyannaməsinə əvəzləşməyə sala bilər.
Nümunəyə baxaq:
Nümunə 2: Sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olan “Alfa” MMC-nin 2020-ci il may ayından müraciət etdiyi tarixə qədər 100000 manat məbləğində dövriyyəsi olmuşdur. Vergi ödəyicisi həmin dövriyyəni 2% dərəcəsi ilə sadələşdirilmiş vergiyə cəlb edərək dövlət büdcəsinə 2000 manat sadələşdirilmiş vergi ödəmişdir. 10 avqust 2021-cu il tarixində vergi ödəyicisi VM-in 157.3.3-cü maddəsinə əsasən 1 may 2020-ci il tarixdən ƏDV qeydiyyatına alınmaq üçün müraciət edir. Bu halda may 2020-ci il tarixdən sadələşdirilmiş vergiyə cəlb edilmiş 100000 manat dövriyyə ƏDV-yə cəlb ediləcəkdir.
Lakin burada diqqət çəkilməli məqam ondan ibarətdir ki, büdcəyə ödənilən ƏDV 100000 manat dövriyyəyə əlavə olaraq deyil, onun tərkibindən çıxarılaraq hesablanacaq. Yəni, büdcəyə çatası əlavə dəyər vergisi məbləği 18000 (100.000×18%=18.000) deyil, 15.254,24 manat (100.000/1.18×18%) manat olacaqdır. 2021-ci ilin iyul ayında sadələşdirilmiş vergi tətbiq etsə də, 3-cü rüb üçün sadələşdirilmiş vergi bəyannaməsi təqdim edilməsi zərurəti yoxdur. Eyni zamanda sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olduğu vaxt büdcəyə ödədiyi vergilər də digər vergilərin hesablanması zamanı nəzərə alınacaqdır.
Praktikada olur ki, əvvəlki tarixə könüllü qeydiyyatdan keçir, lakin vaxtı ilə aldığı e-qaimə fakturalar üzrə əsas ödənişi və ƏDV hissəsini VM-n 175-ci maddəsində qeyd edilmiş formada etmədiyi halda əvəzləşdirməyə salır. Bu doğru deyil, səyyar vergi yoxlaması zamanı buna görə VM-in 58.1-ci maddəsinə uyğun maliyyə sanksiyası tətbiq edilə bilər.
Könüllü ƏDV qeydiyyatı zamanı avanslarla bağlı məqamlar
Könüllü qeydiyyatla bağlı rast gəlinən digər məqam avanslarla bağlıdır. Vergi ödəyicisi öz müştərisindən ƏDV ödəyicisi olmadığı dövrdə təqdim ediləcək mallar, görüləcək işlər, xidmətlər üçün avans alır. Lakin malları, işləri, xidmətləri təqdim edənə qədər ƏDV qeydiyyatına keçmiş olur.
Belə olan təqdirdə satıcı həmin malların (işlərin, xidmətlərin) dəyərini və ƏDV məbləğini avans məbləğinin tərkibindən çıxarmalıdır. Məsələn, avans alınmış məbləğ 3000 manatdırsa, elektron qaimə-faktura təqdim edilən zaman malların dəyəri olaraq 2542.37 hesablanmalıdır. Təbi ki, təsərrüfat subyektləri öz aralarında razılığa gəlib 3000 manatı yalnız malların əsas hissəsindən avans kimi qiymətləndirib, əlavə olaraq 540 azn ƏDV də ödəyə bilərlər. Lakin adətən, praktikada belə razılıqlara rast gəlinmir.
Sonda qeyd edək ki, köhnə tarixə ƏDV qeydiyyatına durmaq istəyən vergi ödəyicisi təhlillərini, xüsusi ilə də əvəzləşmə ilə bağlı təhlillərini düzgün aparmalıdır. Belə ki, səhv təhlil, ona gətirə bilər ki, əvvəlki dövr üzrə əvəzləşmə məbləği hesablama məbləğindən artıq olduğu üçün vergi ödəyicisi ərizəsini verdiyi dövrlərdə əlavə vergi yüklənsin.
