Material ehtiyatları, yarımfabrikatlar və hazır məhsul

posted in: Uncategorized | 0

Material ehtiyatları üzrə uçot hesabı

Müəssisənin aktivlərinin bir hissəsi olan ehtiyatlar mühasibat uçotunun hesablar planında bir neçə hesabla təmsil olunub. Bu hesabların tərkibi, onlar üzrə mühasibat yazılışlarının verilməsi AR MN kollegiyasının Q-01 №-li “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları” əsasında tənzimlənir. 201 saylı “Material ehtiyatları” hesab bunlardan biridir. Yuxarıda qeyd edilən Qaydaların 22.3 bəndinə görə bu hesab üzrə aşağıdakı subhesablar açmaq olar:

  • 201-1: Xammal;
  • 201-2: Materiallar;
  • 201-3: Qablaşdırma materialları.

Ehtiyatlar, o cümlədən 201 saylı “Material ehtiyatları” hesabı üzrə uçot, onların qiymətləndirilməsi MUBS (IAS) 2 əsasında nizamlanır.

Material ehtiyatlarına hansı aktivlər aiddir?

Materiallar, xammal ehtiyatları birgə istifadə edilərək yeni məhsulun hazırlanmasında istifadə edilirlər. Məsələn, mebel istehsalı ilə məşğul olan müəssisə istehsal prosesində mismar, bolt, qayka, düymə, boya, qarışdırıcı və qulplardan istifadə edir. Materiallar hesab edilən bu aktivlər 201-ci hesabda subhesab açmaqla uçota alınır.

Mebelin istehsalında müəssisə əsas etibarı ilə nədən istifadə edir? Əsas etibarı ilə taxtadan, diktdən, MDF və s. adlı aktivlərdən.

Bunlar, həmin mebel müəssisəsi üçün xammal hesab edilir və 201-ci hesabda başqa subhesab açmaqla uçota alınırlar.

Malların istehsalı, eləcə də satışı ilə məşğul olan müəssisələr qablaşdırma materialları olmadan məhsulların bazarda uğurlu təşviqinə nail ola bilməzlər. Qablaşdırma materialları müəssisənin qısa müddətli aktividir, ehtiyatlar aiddir, uçotu 201-ci hesabında subhesab açmaqla aparılır.

Xammalın materiallardan fərqi nədir?

Xammalın həmin mebel müəssisəsi üçün ifadəsinə diqqət edin. Mebel istehsalı ilə bağlı yuxarıda verilmiş nümunədə həmin dikt, MDF mebel istehsalçısından fərqli olaraq, onları istehsal edən müəssisə üçün xammalı deyil, hazır məhsuldur.

İstehsal prosesində formasını, tərkibini, vəziyyətini dəyişən aktivlərimiz xammal kimi xarakterizə olunur. Onlar hazır məhsulun ərsəyə gəlməsində ən əhəmiyyətli rol oynayır.

İstehsal prosesi zamanı xammaldan hazır məhsulun yığılması, hazırlanmasını mümkün edən aktivlər materiallar qrupuna aid edilir. Onlarsız istifadəyə yaxud satışa yararlı məhsul hazırlamaq mümkünsüzdür.

Nümunə olaraq verdiyimiz, mebel istehsalında istifadə olunan taxta, dikt, MDF kimi materiallar olmasa, mebeldən danışmaq olmaz. Lakin eyni zamanda mismar, bolt, şurup, yapışqansız həmin taxtaları birləşdirmək, bir yerdə saxlamaq mümkünsüzdür. Boya, parça kimi materiallarsız mebel yığılar, amma satışa, istehlaka yararlı olmaz, deməli satılmaz. Bu səbəbdən materiallar xammal qədər materiallar da önəmlidir.

Yarımfabrikatlar yoxsa hazır məhsul?

Yarımfabrikatlar və ya daha dəqiq desək bitməmiş istehsal adlandırdığımız ehtiyatlar elə ehtiyatlardır ki, onlar istehsal prosesini (məqsədli  və ya məqsədsiz) tam keçməyiblər. Bunlar xammal ilə hazır məhsul arasında orta, aralıq bir mövqe tuturlar.

Bu cür ehtiyatlar, adətən, planlı şəkildə hazırlanır. Məsələn, istehsal prosesinin elə bir mərhələsi olur ki, öncə xammal və materiallardan yeni bir aralıq məhsul əldə edilir. Çoxfunksiyalı olan bu məhsul bir neçə istiqamətdə istifadəyə yararlı olur. Yəni istehsalının müəyyən mərhələsində hazırlanmış məhsul bir neçə növ hazır məhsula çevrilə və ya olduğu kimi satıla bilər.

İlkin xammaldan A yarımfabrikatını hazırlayan istehsal müəssisəsi təsəvvür edin. Həmin müəssisə B, C, D adlı hazır məhsullar istehsalında A yarımfabrikatından istifadə edir. B, C, D məhsullarının istehsal həcmi sifarişdən asılı olaraq dəyişir.

Bu səbəblə zavod xammaldan daim yarımfabrikat halında A bitməmiş istehsalını hazırlayıb saxlamalıdır ki, sifarişdən asılı olaraq yarımfabrikatı qeyd edilən hər 3 məhsulun istehsalına yönəldə bilsin.

Verdiyimiz nümunədə müəssisə bu siyasəti planlı şəkildə həyata keçirir. Bu zaman:

  • hazır məhsula sifarişi gəldikdə, sıfırdan deyil, artıq mövcud yarımfabrikatdan istifadə etməklə prosesi operativ bitirib alıcıya satır;
  • xammaldan birbaşa hazır məhsullar saxlamamaqla, müəssisəni onların satılmaması riskindən qoruyur.

Yarımfabrikatların uçotunun bəzi xüsusiyyətləri

Bəzən olur ki, yarımfabrikat mövcud olduğu formada satışa yararlı olur. Məsələn, yuxarıdakı nümunədə verdiyimiz istehsalçı, planlı siyasət yürüdərək müəyyən səbəblərdən satılmasa, yaxud satışa zərurət yaransa əlindəki yarımfabrikatı analoji istehsalla məşğul olan istehsalçıya sata bilər.

Diqqət etmək lazımdır ki, yarımfabrikat halında uçota alınmış məhsul satışa gedərsə və ya bunun üçün nəzərdə tutularsa, 204 saylı “Hazır məhsul” hesabı üzrə uçot qaydalarına görə qeydə alınmalıdır. Satış üzrə əməliyyatlar yalnız bundan sonra aparıla bilər.

Məsələn, 5000 manatlıq yarımfabrikatı hazır məhsul kimi satılırsa, ilk öncə aşağıdakı müxabirləşmə verilir:

Debet 204    Kredit 201     5000

Qeyd edək ki, yarımfabrikat (bitməmiş istehsal) adlandırdığımız bu ehtiyatların planlaşdırılan və gözlənilən olması şərti önəmli deyildir.

Əslində, istehsalda iştirak edən xammal və materialların emalı prosesinin müəyyən mərhələlərini bitməmoş istehsal hesab etmək olar. Məsələn, yuxarıdakı nümunədə, A yarımfabrikatına qədər, həmçinin həmin nöqtədən B, C və D məhsulları alınana qədərki mərhələ bitməmiş istehsaldır. Bu mənada bizim 202 saylı “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri” hesabı üzrə uçot qeydləri aparılmış məbləğlərin 204 nömrəli “Hazır məhsul” hesabına bağlanmamış hissəsi, yəni istehsal prosesinin sonuna qədər olan istənilən mərhələsi bitməmiş istehsalı təcəssüm etdirir.

Beləliklə, hazır məhsul adından göründüyü kimi, istehsal müəssisəsi olaraq bizim satışa çıxarmağa planladığımız məhsulun son halıdır, istehsalın son prosedurudur. Qısamüddətli aktivdir, 204 nömrəli hesabda uçota alınır.

205 saylı “Mallar” hesabı üzrə uçot

ƏDV məqsədləri üçün vergitutma obyekti

posted in: Xəbər | 0

Vergitutma obyekti anlayışı

Verginin müəyyən edilmiş hesab edilməsi üçün vergi ödəyicisinin, həmçinin  bir sıra vergitutma elementlərinin mövcudluğu vacibdir. Vergitutma obyekti belə elementlərdən biridir (Vergi Məcəlləsi, maddə 12). Bütün vergilərdə, o cümlədən ƏDV məqsədləri üçün vergitutma obyekti verginin nədən tutulmalı olduğunu dəqiq müəyyən edir. Verginin nədən tutulmalı olduğunu, yəni vergi obyektini Vergi Məcəlləsi hər bir vergi növü üzrə dəqiq müəyyən edir. Məcəllədə müəyyən edilmiş belə vergi obyektlərinə:

  • gəlir və mənfəəti;
  • torpaq və faydalı qazıntıları;
  • ticarət əlavəsini və s. nümunə göstərmək olar (VM, maddə 12.3).

Bəzən zərər etmiş vergi ödəyicisi dövlətə vergi ödəməli olur.

Vergitutma obyekti tutularaq dövlətə ödənilməli olan verginin müəyyən edilməsində baza rolunu oynayır.

Vergitutma bazası - vergitutma obyektinin vergi tutulan hissəsinin kəmiyyətcə ifadəsidir.

ƏDV üzrə vergitutma obyektindən söhbət gedəndə, bu verginin malların təqdim edilməsi, habelə nəticələri maddi formada ifadə oluna bilən, lakin malın təqdim edilməsi hesab edilməyən xidmətlərin göstərilməsi üzrə əməliyyatlar zamanı formalaşmasın bilməliyik. Bu zaman əsas şərt:

  • malların göndərilməsi;
  • işlər görülməsi;
  • xidmətlərin göstərilməsi prosesinin Azərbaycan Respublikasının ərazisində həyata keçirilməsidir.

Nümunə 1:  Vergi ödəyicisi rezident şəxs Rusiyanın paytaxtında bir müəssisəyə əyani şəkildə məsləhət xidmətləri göstərir. Xidmətlərin dəyəri Rusiya şirkəti tərəfindən rezidentin bank hesabına köçürülür. Xidmət xaricdə göstərildiyi üçün bu əməliyyatda ƏDV yoxdur.

ƏDV məqsədləri üçün vergitutma obyekti haqqında bu məqalədə sizə ətraflı məlumat verməyə çalışacağıq.

Əlavə dəyər vergisinin vergitutma obyekti

Əlavə dəyər vergisi məqsədləri üçün vergitutma obyekti Məcəllənin 159-cu maddəsi ilə müəyyən edilir. Maddəyə görə təqdim edilən mallar, görülmüş işlər, göstərilən xidmətlərdən başqa:

Qeyd etməliyik ki, 01.01.2022-ci il tarixdən 3 il müddətində yerli və xarici mənşəli  kənd təsərrüfatı məhsullarının satışında (topdan və pərakəndə)  tətbiq edilmiş ticarət əlavəsi ƏDV üzrə vergitutma obyektidir.

Vergi tutulan idxal anlayışı, idxal zamanı azad edilmələr istisna olmaqla, malların idxalını əhatə edir. Aşağıdakılar ƏDV məqsədləri üçün idxal hesab edilmir:

  • AR ərazisinə tranzit yük daşıma qaydasında, müvəqqəti idxal şəkilində buraxılmış mallar;
  • gömrük qanunvericiliyi nəzərə alınmaqla daxili istehlak üçün idxal edilmiş yaxud qəbul olunmuş sayılmayan mallar.

Məcəllənin 164-cü maddəsinə görə ƏDV-dən azad edilən idxal mallarının ölkəmizdə təqdim edilməsi vergi tutulan əməliyyat hesab edilir. Maddədə sadalanan idxal malları əsasən respublikada müəyyən sahələrin inkişafı üçün nəzərdə tutulub. Məcəllədə nəzərdə tutulmuş məqsədlər üçün malların idxalı zamanı onlara gömrük orqanları ƏDV hesablanmır, lakin həmin malları təyinatı üzrə istifadə etməyib gəlir əldə etmək, habelə digər məqsədlər üçün təqdim edərsə onlara əlavə dəyər vergisi ödənməlidir, yəni onlar ƏDV məqsədləri üçün vergitutma obyekti sayılacaq.

İşçilərə verilmiş mallarda ƏDV üzrə vergitutma obyekti

Yuxarıda qeyd etdiyimiz prinsiplər ümumi, tez-tez rast gəlinən əməliyyatlarla bağlıdır. Gəlin daha maraqlı faktlara baxaq, təcrübədə daha fərqli məqamlarla rastlaşmaq mümkündür. Məsələn, iş təcrübəsində vergi ödəyicisi olan işəgötürənin öz işçisinə yaxud digər şəxslərə haqqı ödənilməklə yaxud əvəzsiz qaydada mal verməsi (iş görməsi, xidmət göstərməsi) hallarına rast gəlinir. Belə hallar, həmçinin barter əməliyyatı vergi tutulan əməliyyat sayılır.

ƏDV məqsədləri üçün vergitutma obyektinin müəyyən olunması zamanı digər maraqlı məqam Məcəllənin 159.5-ci maddəsidir. Bu maddəyə əsasən vergi ödəyicisi mal, iş və xidmətləri ƏDV  ödəyərək əldə etdikdə müvafiq əvəzləşdirmə alırsa yaxud belə hüquqa malikdirsə, belə malların:

  • qeyri-kommersiya məqsədləri üçün istifadə edilməsi;
  • malların itməsi, əskik gəlməsi, xarab olması (fövqəladə hallardan başqa);
  • tam amortizasiya olunmadan uçotdan silinməsi;
  • oğurlanması vergi tutulan əməliyyat sayılır.

Bu maddə bir neçə məqam var ki, onlara diqqət etmək lazımdır.

  1. İlk diqqət ediləsi məqam odur ki, malları ƏDV ödəməklə aldıqda əvəzləşdirmə olmasa belə, belə hüquq varsa, həmin mallar qeyri-kommersiya məqsədləri üçün istifadə edilərsə, ƏDV hesablanmalı və ödənməlidir.
  2. Maddənin əvvəlində malların ƏDV ödənilərək alınması şərtini qoysa da, faktiki olaraq bu maddə mallarını özü istehsal edən istehsal müəssisələrinə tətbiq edilir. Yəni müəssisənizdə oğurluq və ya hər hansı səbəblərdən malların itməsi, əksik gəlməsi, səhlənkarlıq səbəbindən xarab olması halları baş verərsə, vergi orqanları həmin malları təqdim edilmiş mallar hesab edib sizdən vergi ödənməsini tələb edəcəklər.

Əslində Vergi Məcəlləsində bu kimi məqamların qeyd edilməsi əbəs deyil. Çünki belə bir tənzimlənmə olmasa nümunəvi olmayan vergi ödəyiciləri qeyri-qanuni təqdim etdikləri mallarını itmiş və ya oğurlanmış kimi qələmə verə bilərlər.

Vergitutma obyekti üzrə xüsusi hallar

Digər məqam vergi ödəyicisinin qeydiyyatının ləğvi ilə bağlıdır. Ləğvetmə vaxtı onun sahibliyində qalan mallar həmin vaxt vergi tutulan əməliyyat çərçivəsində təqdim edilən mallar kimi qiymətləndirilir. Bu zaman ƏDV üzrə vergi obyekti  Məcəllənin 159.6 maddəsinə uyğun müəyyən edilir. 

Onu da bildirək ki, müəssisə balansında olan qeyri-maddi aktivi tam amortizasiya etmədən hər hansı səbəbdən uçotdan silərsə ƏDV hesablamalı deyil. Çünki Vergi Məcəlləsinin 13.2.8-ci maddəsinə əsasən qeyri-maddi aktivlər ƏDV məqsədləri üçün mal deyildir.

Əvəzləşdirmə hüququ olmayan şəxslərdə ƏDV məqsədləri üçün vergitutma obyekti VM-nin 159.7 maddəsi ilə tənzimlənir. Bu haqda buradan daha ətraflı oxuya bilərsiniz.

Məcəllənin 159.8 maddəsi ƏDV ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçməmiş şəxslərin ƏDV tətbiq etməklə əməliyyatlarını tənzimləyir. Bu maddəyə görə belə əməliyyatlar, habelə ƏDV-dən azad edilən və ya sıfır (0) dərəcə ilə ƏDV-yə cəlb edilən, lakin ƏDV tətbiq etməklə aparılan əməliyyatları vergitutma obyektidir.

Bu o deməkdir ki, sizin ƏDV-ə cəlb edilməyən və ya ƏDV-dən azad mala, məhsula, xidmətə görə səhvən ƏDV hesablamanız, sizi ƏDV-ni dövlət büdcəsinə ödəməkdən azad etməyəcəkdir.

206 saylı “Satış məqsədilə saxlanılan digər aktivlər” hesabı üzrə uçot

Ehtiyatlar və onların təsnifatı

posted in: Xəbər | 0

Aktivlər

Aktivlər barədə danışarkən, onları iki qrupa ayırmışdıq:

  • fiziki olaraq mövcud olanlar (məsələn, mal, nağd pul, avadanlıq);
  • fiziki olaraq mövcud olmayanlar (məsələn, debitor borc, verilmiş avans).

Mühasib üçün bunlar şirkətin sahib olduqları və onların köməyi ilə qazandıqlarıdır. Fiziki mövcud olan aktivlərin çeşidi genişdir, onları 3 qrupa ayırmaq olar:

  1. Əsas vəsaitlər;
  2. Nağd pul vəsaitləri və onların ekvivalenti;
  3. Ehtiyatlar.

Əsas vəsaitlər həm də torpaq, tikili və avadanlıqlar adlandırılır. Əgər sizdə “Niyə?” sualı yaransa, cavab üçün buraya keçid etmək olar.

Nağd pul vəsaitləri mübadilə vasitəsi kimi insan sivilizasiyasının inkişafı ilə paralel təşəkkül tapıb. Bu gün qeyri-nağd pul vəsaitlərindən də geniş istifadə olunur.

Bəs ehtiyatlar nədir? 

Azərbaycan dilində “ehtiyat” sözünün iki mənası var: kimdənsə, nədənsə ehtiyat etmək və tədarük edilmiş, saxlanmış nəsə. Bizə sözün ikinci mənası maraqlıdır. Bu ingilis dilindən bildiyiniz, aşağıdakıları ifadə edən “inventary” anlayışı ilə qismən oxşardır.

  • müəyyən bir yerdə, anbarda olan mallar;
  • mövcud olan bütün əşyaların ətraflı siyahısı;
  • belə bir siyahının tərtib edilməsi və ya yenilənməsi prosesi;
  • resursların, əşyaların mövcudluğunun yoxlanılması, inventarizasiya.
Ehtiyatlar dedikdə fiziki olaraq mövcud olan və müəssisənin fəaliyyəti zamanı satılmaq, malların (işlərin, xidmətlərin) satışı zamanı istifadə edilmək, hazır məhsula çevrilmək, emal edilmək üçün alınmış və ya istehsal edilmiş bütün maddi aktivlər nəzərdə tutulur.

2 saylı Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartı (IAS2) ehtiyatlara aşağıdakılar aid edir:

  • müəssisənin işinin normal gedişatı zamanı satış məqsədilə saxlanılanlar;
  • satış üçün istehsal prosesində hazırlanmaqda olanlar;
  • istehsal və ya xidmətlərin göstərilməsi prosesində sərf edilən xammal və materiallar formasında çıxış edənlər.

Bir az da sadə ifadə etməyə çalışsaq, ehtiyatlar mənfəət məqsədi ilə bazarda satmaq üçün biznesin sahib olduğu bütün əşyalar, mallar, istehsal edilmiş əmtəələr, istehsalda istifadə edilən materiallardır.

Hansı aktivlər ehtiyatlara aiddir?

Ehtiyatlara aşağıdakıları nümunə göstərmək olar:

  • pərakəndə satıcı tərəfindən alınmış və təkrar satış üçün nəzərdə tutulmuş əmtəələr, mallar;
  • təkrar satış üçün nəzərdə tutulmuş torpaq;
  • digər mülkiyyət kimi təkrar satış məqsədilə əldə edilmiş və saxlanılan mallar.

Aktivlərin bu qrupuna müəssisə tərəfindən istehsal edilmiş hazır məhsul yaxud bitməmiş istehsal, həmçinin istehsal prosesində istifadə olunmaq üçün saxlanılan xammal və materiallar da daxildir.

Məsələn, qəzet satanın satdığı qəzetlər ehtiyatdır. Yaxud biskvit istehsalçısı üçün ehtiyatlar satışa hazır qablaşdırılmış peçenye, hələ soyudulmamış və ya qablaşdırılmamış yarımfabrikat biskvitlər, keyfiyyətin yoxlanılması üçün ayrılmış peçenyeləri, şəkər, süd, un kimi xammallardır.

Mühasibat baxımından ehtiyatlar cari aktivlərdir və istehsalın müxtəlif mərhələlərində olan bütün ehtiyatlara aiddir. Ehtiyat yaratmaqla həm pərakəndə satıcılar, həm də istehsalçılar mal satışının yaxud istehsalın fasiləsizliyini təmin edirlər. Əksər şirkətlər üçün ehtiyatlar balansın əsas aktividir, lakin ehtiyatların hədsiz çoxluğu biznes prosesdə praktiki çatışmazlıqla bağlı ola bilər.

Ehtiyatların hansı növləri var?

Ümumi anlamda ehtiyatlar aşağıdakıları əhatə edir:

  • material ehtiyatları;
  • bitməmiş istehsal;
  • hazır məhsul;
  • mallar.

Material ehtiyatları məhsul istehsalında formasını, tərkibini, vəziyyətini dəyişən, satış təyinatlı malların yığılması yaxud istehsalında iştirak edən aktivlərdir. Xammal, materiallar, alınmış yarımfabrikat və komplektləşdirici hissələr, yanacaq, qablaşdırma materialları, ehtiyat hissələri, istehsalatda və ya işlərin və xidmətlərin görülməsində istifadə üçün nəzərdə tutulmuş digər material ehtiyatları bu qrupa aiddir.

Bitməmiş istehsal, sadə dillə desək, müəssisənin tam istehsal dövrü hələ başa çatmamış işlərin, malların, məhsulların, xidmətlərin istehsalı üçün çəkdiyi xərcləri əhatə edir.

Hazır məhsullar emal prosesini tam keçmiş, qüvvədə olan standartlara uyğun gələn, müəssisənin yaxud alıcının anbarına qəbul edilən məhsul və yarımfabrikatlardır.

Mallar, müəssisə tərəfindən istehsal edilməyən, sonrakı satış üçün digər hüquqi və fiziki şəxslərdən alınan ehtiyatlardır.

Ehtiyatlar üzrə uçot hesabları

Mühasibatlıqda ehtiyatların daha dəqiq və detallı bölgüsündən istifadə edilir. Mühasibat uçotunun hesablar planına uyğun qruplaşan məlumatlar maliyyə hesabatının 2-ci bölməsinin 20-ci maddəsində, “Ehtiyatlar” adı altında əks etdirilir. Aşağıdakı cədvəldə hesablar planının bir hissəsi verilib. Burada ehtiyatların uçotu üzrə mühasibat hesablarının bölgüsü təsvir olunub.Mühasibat uçotunun hesablar planının uçot hesabları. Maliyyə hesabatının 2-ci bölməsinin 20-ci maddəsi, “Ehtiyatlar” bölməsi

Əsas vəsaitlərdən fərqli olaraq ehtiyatlar mühasibat uçotu subyektlərinin qısamüddətli aktivləri hesab olunurlar.  Aktiv olduqları üçün onların artımı zamanı debet yazılışları, azalma zamanı isə kredit yazılışlar aparılır.Ehtiyatlar üzrə əməliyyatların uçotu

Ehtiyatların təsnifatında, mühasibat uçotu hesabları üzrə qruplaşmasında çətin anlaşılan heç nə yoxdur. Göründüyü kimi, onların bir qismi satış üçün alınıb, digər qismi isə istehlak edib tükətmək üçün, başqa qismindən isə yeni məhsul hazırlayanda istifadə olunur. Təbii ki, baxmayaraq onların hamısı aktivimizdir, hamısına aktivlər desək də, təfərrüatlı bilmək, onları dəqiq fərqləndirmək, öz xüsusiyyət və təyinatlarına uyğun uçota almaq üçün hər birinə ayrıca ad verib, hesab açılır.

Gəlir vergisinin vergitutma obyekti

Əlavə dəyər vergisi ödəyiciləri

posted in: Xəbər | 0

ƏDV ödəyicisi kimdir?

Əlbəttə deyə bilərsiniz ki, ƏDV kim ödəyir, o da ƏDV ödəyicisidir. Amma, bu əslində belə deyil. Bu suala Vergi Məcəlləsi (maddə 154) belə cavab verir: “Əlavə dəyər vergisi ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçmiş yaxud keçməli olan şəxslər”.

Bu o deməkdir ki:

  • əlavə dəyər vergisi ödənilməsi hələ ƏDV ödəyicisi anlamına gəlmir;
  • yalnız qeydiyyatda olmaq, hələ sizin ƏDV ödəyicisi olmağınız demək deyil.

Ola bilər vergi uçotunda olan şəxs ƏDV ödəsin, lakin ƏDV ödəyicisi olmasın. Həmçinin ƏDV qeydiyyatından keçməmiş şəxsin, heç nə ödəmədiyi halda ƏDV ödəyicisi olması da mümkündür.

Məsələn, bizim marketdən ərzaq aldığımız zaman ƏDV ödəməyimiz, hələ ƏDV ödəyici olmamız demək deyil. Yaxud, vergi ödəyicisi olaraq ƏDV qeydiyyatına keçməli olduğumuz halda, müəyyən səbəbdən bu prosedura icra etməmək, ƏDV ödəyicisi olmaq anlamına gəlmir.

Bəs onda ƏDV ödəyicisi kimdir? Siz əlavə dəyər vergisi qeydiyyatının qüvvəyə mindiyi andan etibarən ƏDV ödəyicisiniz, qeydiyyatın nə zaman qüvvəyə minməsi barədə isə buradan ətraflı oxuya bilərsiniz. 

Qeydiyyatdan keçmək üçün müraciət edilməsə belə, vergi orqanları, hansı tarixdən müraciət etməli idinizsə, belə öhdəliyin yarandığı aydan sizə ƏDV ödəyicisi kimi baxacaq.

Nümunə 1: “A” MMC istilik sistemlərinin satışı ilə məşğuldur və mənfəət vergisi ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçib. 2021-ci il sentyabr ayında son 12 ay üzrə dövriyyəsi 200.000-dən artıq olduğu üçün ƏDV qeydiyyatına alınmalıdır. Lakin vergi ödəyicisi ƏDV qeydiyyatı üçün müraciət etməmiş və vergi orqanı kameral qaydada “A” MMC-nin dövriyyəsinin 200.000-dən artıq olduğunu fiksə edə bilməmişdi. “A” MMC dekabr ayında ƏDV qeydiyyatına alınmaq üçün ərizə ilə müraciət etmiş, vergi orqanı onu dekabra ayının 1-indən etibarən qeydiyyata almışdır. Səyyar vergi yoxlaması zamanı müəyyən olmuşdur ki, “A” MMC üçün ƏDV qeydiyyatına alınmaq tələbi sentyabrdan yaranmışdı. Nəticədə yoxlama MMC-nin sentyabrdan etibarən bütün əməliyyatlarına ƏDV hesablayaraq, azaldılmış dövriyyəyə görə ona 50 % maliyyə sanksiyası tətbiq edir.

İdxal zamanı ƏDV ödəyicisi kimdir?

Malların idxalı zamanı ƏDV kim ödəyir? Ölkəyə ƏDV tutulan malları idxal edən şəxslər ədv ödəyicisi sayılır. Belə yanaşma məhz həmin idxal mallarını əhatə edir. Bu zaman həmin şəxslərin vergi ödəyicisi olub-olmaması, yaxud ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatdan keçib-keçməməsi önəmli deyil. Ölkəyə ƏDV-li malların idxalı zamanı gömrük orqanları malların gömrük dəyərindən ƏDV hesablayır. İdxalçı yalnız həmin idxal malları üzrə ƏDV ödəyicisi sayılır. Belə əməliyyatlar onu ƏDV qeydiyyatına alınmağa məcbur etmir.

Nümunə 2: Həsənov Cəbrayıl vergi ödəyicisi deyildir. O, 2021-ci ilin oktyabr ayında daşıyıcı şirkət vasitəsi ilə ölkə ərazisinə 400 dollarlıq mal gətirmişdir. İdxal zamanı Həsənov Cəbrayıldan malların dəyərinin 300 dollardan artıq olan hissəsindən gömrük rüsumu və ƏDV hesablanaraq tutulub. Həmin şəxs belə idxal üçün ƏDV ödəyicisi sayılır.

Fiziki şəxslər tərəfindən təyinatı istehsal, yaxud kommersiya məqsədləri hesab edilməyən malların idxalı zamanı tətbiq edilən rüsum və ƏDV Nazirlər Kabinetinin 305 saylı qərarı ilə tənzimlənir:

Fiziki şəxslərin beynəlxalq poçt göndərişləri və ya daşıyıcı şirkət vasitəsilə təqvim ayı ərzində gömrük ərazisinə bir dəfə gətirilən malların ümumi gömrük dəyəri 300 ABŞ dollarının ekvivalenti məbləğindən artıq olan hissəsi rüsum və ƏDV-yə cəlb edilir.

Nümunə 3: Sumqayıt şəhərində ictimai iaşə fəaliyyəti ilə məşğul olan sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi “NN” MMC restorana müasir kofe aparatı almaq istəyir. Avadanlıq idxal olunarkən gömrük orqanları avadanlığın gömrük dəyərindən ƏDV hesablayırlar. “NN” MMC-nin sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmasına baxmayaraq həmin idxal əməliyyatı üçün o, ƏDV ödəyicisi sayılır. Lakin həmin idxal “NN” MMC-dən nə həmin an, nə də sonradan ƏDV qeydiyyatına alınmağı tələb etmir.

Hansı halda qeyri-rezidentlər ƏDV ödəyicisidir?

Azərbaycan Respublikasından kənarda respublikadakı şəxslərə xidmət (iş) satan  qeyri-rezidentlər də ƏDV ödəyicisi sayılır. Ümumiyyətlə, həm rezidentlər, həm də qeyri-rezidentlər ƏDV ödəyicisi ola bilər. Eyni zamanda əgər qeyri-rezident müəssisə Azərbaycanda daimi nümayəndəlik yaratmadan, xaricdən buradakı müəssisəyə xidmət göstərirsə, həmin qeyri-rezident belə əməliyyatlarına görə ƏDV ödəyicisi sayılır. Bu əməliyyatların ümumi dəyəri 200.000-dən artıq olması belə, xaricdə yerləşən qeyri-rezident müəssisəni Azərbaycanda vergi və ya ƏDV qeydiyyatına alınmağa məcbur etmir. Sadəcə, belə halda ƏDV qeyri-rezidentə yox, birbaşa dövlətə ödənir.

Nümunə 4: “Catara” MMC Bakıda İT texnologiyaların tətbiqi sahəsində fəaliyyət göstərir. O, tərəf müqabili olan qeyri-rezident müəssisədən xaricdəki texnologiyaların Azərbaycanda tətbiqi məsələləri ilə bağlı məsləhət xidməti almışdır. Həmin məsləhət xidməti 168.1.5-ci maddəyə uyğun olaraq ƏDV-yə cəlb ediləcək. Xidmətin alıcısı olan yerli müəssisə göstərilmiş xidmətə görə ƏDV hesablayıb büdcəyə ödəməlidir. Bu əməliyyata görə onun dəyərindən asılı olmayaraq qeyri-rezidentin uçota, o cümlədən ƏDV uçotuna alınmasına ehtiyac yoxdur.   

Digər ƏDV ödəyiciləri

Hüquqi şəxs yaratmadan birgə sahibkarlıq fəaliyyətinə Azərbaycanda çox az rast gəlinsə də, bilmək lazımdır ki, belə sahibkarlıq çərçivəsində bu fəaliyyətin uçotunu aparan şəxs ƏDV məqsədləri üçün ayrıca şəxs sayılır (VM, maddə 54.5).

Nümunə 5:  “A” hüquqi şəxsi ilə vətəndaş Allahyarov Məhəmməd yeni hüquqi şəxs yaratmadan birgə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq qərarına gəlmişlər. Razılığa görə birgə sahibkarlıq fəaliyyətinin uçotunu vətəndaş aparacaqdır. Belə sual yaranır: bu halda ƏDV kim ödəyir? Bu halda “A” hüquqi şəxs ƏDV ödəyicisi olduğundan vətəndaş ƏDV qeydiyyatına durmalıdır.    


Vergi tutmanın praktik aspektlərinin öyrənənlər üçün vergi kursları!


Əlavə dəyər vergisi sayılmanın başqa bir halı, fəaliyyətə görədir, yəni bəzi fəaliyyət sahələri üçün əlavə dəyər vergisi ödəyicisi olmaq məcburidir. Məsələn, aksizli (habelə məcburi nişanlama ilə nişanlanmalı) malların istehsalçılarını, bina tikintisi fəaliyyətini bura aid etmək olar. Əvvəllər yalnız aksizli mallar istehsalçısı məcbur ƏDV ödəyicisi sayılırdı. 2018-ci ildə edilmiş dəyişiklərdən sonra məcburi nişanlanma ilə nişanlanmalı olan malların istehsalçıları da yalnız ƏDV və mənfəət (gəlir) vergisi ödəyiciləri oldular.

2019-cu ildə edilmiş dəyişiklərlə isə bina tikintisi fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxslərin sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququ ləğv edildi. Mövcud qanunvericiliyə əsasən onlar yalnız ƏDV ödəyicisidirlər.  Buna qədər bina tikintisi fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxslər yalnız sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququndan istifadə etmədikdə məcbur ƏDV ödəyiciləri idilər.

207 saylı “Digər ehtiyatlar” hesabı üzrə uçot

1 2 3 4 5 6 2. 346