Blog Full

Yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri üzrə uçot hesabı

Bizim daha çox əsas vəsaitlər kimi tanıdığımız torpaq, tikili, avadanlıqlar yaxud aktivlərin uçotu Hesablar Planının 11-ci maddəsi  üzrə aparır. 16 №-li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar” MUBS (IAS 16)  onları istifadə müddəti bir hesabat dövründən artıq olan maddi aktivlər kimi şərh edir.

Torpaq, tikili, avadanlıqlar üzrə subhesabların açılması, müxabirləşmələrin verilməsi AR MN kollegiyasının Q-01 №-li “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları”  ilə tənzimlənir.

Bu qaydalara əsasən Hesablar Planının 112 saylı hesabında həmin aktivlərin amortizasiyasının və qiymətdən düşmə zərərlərinin uçotu aparılır. Amortizasiya normaları Vergi Məcəlləsinin 114-cü maddəsinə əsasən müəyyən edilir.

Torpaq, tikili, avadanlıqlarla aparılan əməliyyatlardan asılı olaraq amortizasiyanın uçotu üzrə müxabirləşmələr fərqlənə bilər. Belə əməliyyatların aşağıdakı nümunələrini göstərmək olar:

• satış;
• əskikgəlmə;
• yenidən qiymətləndirildikdə.

Əsas vəsaitlərin amortizasiyası üzrə uçotun ümumi prinsipləri, habelə satış zamanı “112 saylı Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri” hesabı üzrə müxabirləşmə nümunələri ilə eyni adlı məqalədən tanış olmaq olar.

Torpaq, tikili və avadanlıqların əskik gəlməsi üzrə əməliyyatlar

Əskikgəlmə zamanı 2 hal mövcuddur. 1-ci halda torpaq, tikili, avadanlıqların əskik gəlməsinin səbəbləri və bundan təqsirkar hesab edilən şəxslər məlum olur. Belə olduqda, sözügedən torpaq, tikili, avadanlıqlar təqsirkar şəxsin yəni, müəssisənin işçisinin yaxud rəhbər şəxsin hesabına aid ediləcək, onun əməkhaqqısından tutulacaqdır.

Nümunə 1: “A” MMC-də aparılan audit yoxlaması zamanı müəssisəyə məxsus balans dəyəri 5000 manat, yığılmış amortizasiya məbləği 1250 manat olan əsas vəsaitin uçot sənədlərində qeyd olunmasına baxmayaraq, real olaraq mövcud olmaması, itməsi halı aşkarlanmışdır. Auditor əsas vəsaitin əskik gəlməsinin səbəbini işçinin məsuliyyətsiz yanaşması kimi qiymətləndirmiş və həmin işçi ona qarşı qaldırılan bütün iddiaları qəbul etmişdir. Bu zaman, həmin əsas vəsait işçinin hesabına aid edilmiş və əməkhaqqısından tutulmuşdur. “A” MMC üçün bu əməliyyat əsas vəsaitin təqdim edilməsi kimi hesab edilmişdir.

Nümunə 3. 2-ci halda torpaq, tikili, avadanlıqların əskik gəlməsinin səbəbləri, bundan təqsirkar hesab edilən şəxslər məlum olmur. Eyni misal üzərindən təsəvvür edək ki, təqsirkar şəxs məlum deyil, onun təyin edilməsi mümkün deyil. Əsas vəsait ilk alındığı tarixdə ƏDV məbləği əvəzləşdirilmişdir.

Torpaq, tikili, avadanlıqlar yenidən qiymətləndirildikdə amortizasiya:

Yenidən qiymətləndirmə tarixinə aktiv aşağıdakı üsullardan biri ilə uçota alınır:

• yığılmış amortizasiyanın sıfıra bərabər edilməsi üsulu;
• aktivin ilkin dəyərinin, yığılmış amortizasiya məbləğinin proporsional şəkildə düzəldilməsi üsulu.

Topraq, tikili və avadanlıqların yenidən qiymətləndirməsi barədə geniş məlumat əldə etmək üçün buraya keçid ala bilərsiniz.

Nümunə 4: “A” MMC balansında olan əsas vəsaitini yenidən qiymətləndirmək qərarına gəlmişdir. Əsas vəsaitin balans dəyəri 5000 manat, 2 illik yığılmış amortizasiya məbləği 500 manat təşkil edirdi. Lakin yenidən qiymətləndirmə aparıldıqdan sonra əsas vəsait 4900 manat olaraq dəyərləndirilmişdir. Yenidən qiymətləndirmə nəticəsində yaranan 400 manat fərq aşağıdakı şəkildə əks etdiriləcəkdir:

Nümunə 5: “A” MMC balansında olan Əsas vəsaitini yenidən qiymətləndirmək qərarına gəlmişdir. Əsas vəsaitin balans dəyəri 4000 manat, 2 illik yığılmış amortizasiya məbləği 400 manat təşkil edirdi. Lakin yenidən qiymətləndirmə aparıldıqdan sonra Əsas vəsait 3100 manat olaraq dəyərləndirilmişdir. Yenidən qiymətləndirmə nəticəsində yaranan 500 manat fərq aşağıdakı şəkildə əks etdiriləcəkdir:

Torpaq, tikili, avadanlıqlar fövqəladə hal nəticəsində balansdan çıxarıldıqda amortizasiya

Nümunə 6:  “A” MMC-nin fəaliyyət göstərdiyi inzibati binada yanğın hadisəsi baş vermişdir. Yanğın zamanı müəssisəyə məxsus digər qiymətlilərlə yanaşı, əsas vəsaitləri də yararsız vəziyyətə düşmüşdür. İlkin dəyəri 4500 manat olan əsas vəsaitin yığılmış amortizasiya məbləği 900 manat olmuşdur.

Ehtiyatlara nələr daxildir?

Ehtiyatlar istehsal prosesində istifadə olunan əmək perimetrlərinin (insanın əmək prosesində bilavasitə təsir etdikləri) məcmusudur. Onların səciyyəvi xüsusiyyəti odur ki:

• onlar istehsal prosesində yalnız bir dəfə iştirak edir, və;
• tam dəyərini istehsal olunan məhsula, göstərilən xidmətlərə və ya yerinə yetirilən işə köçürürlər.

Mühasibat uçotu subyektlərində ehtiyatlar, onların alışı beynəlxalq standartlara uyğun tənzimləməsi “Ehtiyatlar” adlı 2 saylı Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartı (IAS2) əsasında aparılır.

Bu standarta görə “pərakəndə satıcı tərəfindən alınmış və təkrar satış üçün nəzərdə tutulmuş  əmtəələr, mallar, təkrar satış üçün nəzərdə tutulmuş torpaq və ya digər mülkiyyət kimi təkrar satış məqsədilə əldə edilmiş və saxlanılan mallar“ (IAS 2:8), habelə “istehsal və ya xidmətlərin göstərilməsi prosesində sərf edilən xammal və materiallar” (IAS 2:6c) ehtiyatlara aid edilir. Ehtiyatlar və onların təsnifatı ilə daha ətraflı eyni adlı məqalədən tanış olmaq olar.

Ehtiyatların alışı üzrə müqavilələr

Təsəvvür edin ki, istehsal üçün yaxud təkrar satış məqsədilə ehtiyatlar almalıyıq. Bu xammal da ola bilər, materiallar da, yaxud mallar da ola bilər. Hansı addımları atmalıyıq?

İlk öncə lazımi ehtiyatı satan istehsalçı və ya topdansatış  şirkətləri ilə əlaqə yaratmalısınız. Bu məqsədlə, bir çox hallarda, satınalma sorğusu tərtib edilir. Lazım olan ehtiyat haqqında müəyyən məlumatlar sorğuda qeyd olunur:

• ehtiyatın adı:
• növü;
• sayı;
• digər spesifik xüsusiyyətlər.

Sorğuda məhsulları almağa hazır olduğunuz məbləğləri də qeyd etmək olar, lakin çox vaxt bu edilmir.

Azərbaycanda satınalma sorğularından istifadə geniş yayılmayıb. Əksər hallarda alan şirkət internet axtarış sistemi yaxud tanışlar vasitəsi ilə məlumat topladığı uyğun məhsulları satıcısı ilə telefon, e-mail vasitəsi ilə əlaqə saxlayır, məhsullar, qiymətlər barədə məlumat əldə edir.

Növbəti addım müqavilənin tərtib edilməsidir. Əgər satınalma sorğusu tərtib edilərsə, qarşı tərəf – təchizatçı şirkətlər də öz kotirovka sorğularını sizə göndərəcəklər. Həmin sorğuda onların təklif edə biləcəkləri məhsullar, həmin məhsullarla bağlı məlumatlar, o cümlədən onların qiyməti və sorğunun qüvvədə qalma müddəti (müddət göstərilməyə də bilər) qeyd ediləcək.

Hər iki sənəd mühasibatlıq üçün ilkin sənəd hesab edilir. Lakin bu cür prosedur Azərbaycanda hal-hazırda daha çox satınalmalarında (tender) müşahidə edilir.

Alış zamanı tətbiq edilən digər ilkin uçot sənədləri

Deyək ki, təchizatçı şirkəti tapdınız, müqavilə bağlandı, mallar da alındı. Mal alınan zaman təhvil-təslim aktının tərtibatı tövsiyə edilir. Sənədləşmə zamanı mühasibatlıqda aşağıdakı sənədlərdən istifadə edilə bilər:

• vəkalətnamə;
• elektron qaimə-faktura;
• malların (istehsal ehtiyatlarının) alış aktı;
• malların elektron alışı aktı;
• malların (istehsal ehtiyatlarının) təsərrüfatdaxili yerdəyişməsi haqqında qaimə-faktura;
• malların (istehsal ehtiyatlarının) təhvil-qəbul aktı;
• yük avtonəqliyyatı üçün yol vərəqi və sair.

Bu sənədlərin forma rekvizitləri ilə “Ciddi hesabat blanklarının forma və rekvizitlərinin təsdiq edilməsi haqqında” AR Maliyyə Nazirliyinin Kollegiyasının 04.04.2016-cı il tarixli qərarı habelə 04 oktyabr 2017-ci il tarixdə bu qərarla ətraflı tanış olmaq olar.

Malların anbara daxilolması üzrə sənədləşmə

Mallar müəssisənin anbarına təhvil – qəbul aktı əsasında verilir. Anbardar ilə satınalma şöbəsi arasında ayrıca bir təhvil-təslim aktı bağlanılır. Beləliklə, bu prosesdə iki təhvil-təslim aktı tərtib edilir:

• birinci təhvil-təslim aktı tərəfdaş şirkətlər arasında 2 nüsxədə;
• ikinci təhvil-təslim aktı 3 nüsxədə, biri satınalma şöbəsində, digəri anbarda, üçüncüsü mühasibatlıqda qalmaqla tərtib edilir.

Mallar anbara qəbul edildi, bunu təsdiq edən sənəd var. Amma, əməliyyatların müxabirləşməsini verməyə tələsməyin. Müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətində baş verən bu əməliyyatın sənəd əsası hələ tam formalaşmayıb.

Unutmayın ki, mühasibat uçotunuzun vergi uçotu ilə harmoniyasını qorumaq üçün qarşı tərəfdən – satıcı şirkətdən sizə elektron qaimə fakturanın daxil olması faktını da yoxlamaq lazımdır. Əgər elektron qaimə-faktura hələ sizin elektron kabinetinizə daxil olmayıbsa, o zaman gün ərzində qarşı tərəfdən bunu tələb etməyiniz tövsiyə edilir. Elektron qaimə faktura alınıbsa vergi uçotunuzda da malların alışı üzrə mədaxili uçotunu apara bilərsiniz.

Məlum olduğu kimi, “kölgə iqtisadiyyatı”nın əhatə dairəsinin azaldılması, vergi ödəyicilərinin təsərrüfat əməliyyatlarını sənədləşdirməyə təşviq edilməsi və uçot intizamının yüksəldilməsi dövlət vergi orqanları qarşısında duran əsas hədəflərdəndir. Bu məqsədlə bazar iştirakçıları arasında əməliyyatların şəffaflaşdırılması və sənədləşdirmə səviyyəsinin qaldırılması baxımından vergi orqanları tərəfindən mütəmadi tədbirlər həyata keçirilir.

Qeyd edək ki, qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş qaydada gəlirlərinin və xərclərinin uçotunu aparmaq vergi ödəyicilərinin vəzifəsidir. Vergi ödəyicilərinin təsərrüfat əməliyyatlarını sənədləşdirməyə təşviq edilməsi, uçot intizamının yaradılması məqsədilə sənədsiz xərclərin gəlirdən çıxılmasının məhdudlaşdırılması istiqamətində Vergi Məcəlləsinə dəyişikliklər edilib. Belə ki, qanunvericiliyə edilmiş dəyişikliyə əsasən, qanunla müəyyən edilmiş qaydada rəsmiləşdirilməyən xərclərin gəlirdən çıxılmasına yol verilmir.

Bununla belə, bəzi sahələrdə faktiki xərclərin çəkilməsinə baxmayaraq, həmin xərclərin sənədlərlə rəsmiləşdirilməsində çətinliklərin mövcudluğunu nəzərə alaraq, “Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsində dəyişiklik edilməsi haqqında” 5 dekabr 2023-cü il tarixli Qanunun “Keçid müddəaları”nın 2.1-ci maddəsinin müddəalarına görə, sənədlərlə rəsmiləşdirilməyən xərclərin gəlirdən çıxılmasının məhdudlaşdırılması 2025-ci il yanvarın 1-dək 50 faiz rentabellik nəzərə alınmaqla tətbiq olunacaq. 2025-ci ilin yanvarın 1-dən etibarən qanunla müəyyən edilmiş qaydada rəsmiləşdirilməyən xərclərin gəlirdən çıxılmasına yol verilməyəcək.

Eyni zamanda, vergi ödəyicisinin əldə etdiyi mənfəəti (gəliri) birbaşa müəyyən etmək mümkün olmadığı halda, həmin mənfəətin (gəlirin) müəyyənləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş rentabellik norması aşağı həddə idi ki, bu da öz növbəsində vergi ödəyicilərində uçot aparmağa maraq yaratmır və çəkindirici xarakter daşımırdı. Bununla bağlı, Vergi Məcəlləsinin 83.9-cu maddəsi və Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 1 mart 2001-ci il tarixli 55 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Vergi ödəyicisinin əldə etdiyi mənfəəti (gəliri) birbaşa müəyyənləşdirmək mümkün olmadığı hallarda mənfəətin (gəlirin) hesablanması Qaydaları” ləğv edilib. Həmçinin sənədləşdirilməyən xərclərin gəlirdən çıxılmayacağı nəzərə alınaraq, Vergi Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydada gəlirlərin və xərclərin uçotu aparılmadıqda – alıcıya rəsmiləşdirilməyən xərclərin 20 faizi miqdarında maliyyə sanksiyasının tətbiqini nəzərdə tutan Vergi Məcəlləsinin 58.8.3-cü maddəsi ləğv edilib.

Nümunə: A MMC tərəfindən vergi orqanına təqdim edilən mənfəət vergisinin hesabatında 120.000 manat gəlir, 100.000 manat xərc əks etdirilib və 4.000 manat mənfəət vergisi hesablanıb. Lakin vergi orqanı tərəfindən kameral vergi yoxlamasında xərclərə dair sənədlərin tələb edilməsi zamanı cəmiyyət tərəfindən gəlirlərin rəsmiləşdirildiyi, lakin xərclərin 30.000 manat hissəsinin sənədlərlə təsdiqini tapdığı, 70.000 manat hissəsinin isə rəsmiləşdirilmədiyi müəyyənləşdirilib.

Mənbə: vergiler.az

2024-cü ilin 1-ci rübü ərzində vergi orqanlarına daxil olmuş inzibati şikayətlərin icrası ilə bağlı zəruri tədbirlər həyata keçirilib. Hesabat dövrü ərzində Dövlət Vergi Xidmətinə 1.523 faktiki şikayət daxil olub ki, bu da ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 1.287 müraciət və ya 45,8% azdır.

Müraciətlərin 94,2%-i kameral vergi yoxlamaları, 0,1%-i səyyar vergi yoxlamaları, 2%-i operativ vergi nəzarəti və 3,7 %-i digər kateqoriyalı şikayətlərlə bağlı olub.

Şikayətlərin 67,2%-i mikro sahibkarlıq subyektlərinin payına düşüb. Təhlillər göstərir ki, həmin vergi ödəyiciləri tərəfindən gəlir və xərclərin uçotunun qanunvericiliyə uyğun aparılmaması, bəyannamələrin düzgün və vaxtında tərtib olunmaması, elektron qutulara göndərilən uyğunsuzluq məktublarının zamanında oxunmaması, uyğunsuzluq məktublarına əsaslı cavab verilməməsi vergilərin hesablanmasına və ya maliyyə sanksiyasının tətbiqinə səbəb olur ki, bu da şikayətlərin sayına təsir edir.

2024-cü ilin 1-ci rübü ərzində daxil olan müraciətlərin sayında əvvəlki ilin müvafiq dövrünə nisbətən nəzərəçarpacaq dərəcədə azalma müşahidə olunub. Azalmanın müşahidə olunduğu əsas risk meyarlarından biri “məcburi dövlət sosial sığorta, işsizlikdən sığorta və icbari tibbi sığorta haqları” üzrə kənarlaşmaların əvvəlki dövrlərə nisbətən daha dəqiq müəyyənləşdirilərək hesablamalar aparılması, həmçinin inzibati araşdırma gedişatında mütəmadi olaraq həyata keçirilən məlumatlandırma və izahat işləri nəticəsində vergi ödəyicilərinin məlumatlanma səviyyəsinin artmasıdır. Bundan başqa, 2024-cü il yanvarın 1-dən Vergi Məcəlləsinin 166-cı maddəsinə edilən dəyişikliyə əsasən, “qarşılıqlı əlaqələrin təhlili nəticəsində ƏDV tutulan əməliyyatlar üzrə  hesablanmalı olan ƏDV məbləğləri ilə ƏDV bəyannamə göstəriciləri arasında yaranmış kənarlaşmalar” üzrə vergi orqanı ilə vergi ödəyiciləri arasında vahid mövqeyin formalaşması bu tip hesablamaların ödəyicilər tərəfindən mübahisələndirilməsi hallarının kəskin azalmasına səbəb olub.

Hesabat dövrü ərzində daxil olan müraciətlərin 85,5%-i 30 iş günü ərzində icra olunub. Yanvar – mart aylarında icra olunmuş 1.506 (əvvəlki dövrün sonuna icraatda qalanlar nəzərə alınmaqla) müraciətin 56,6%-i üzrə icraçı şəxslər tərəfindən görülmüş izahat-məlumatlandırma işləri ilə bəyannamənin düzgün tərtib edilməsi, zəruri təsdiqedici sənədlərin və əsaslandırılmış izahatın vergi orqanına təqdim olunması nəticəsində hesablanmış məbləğlər vergi orqanları tərəfindən azaldılmaqla, 4,2%-i üzrə “inzibati şikayətin təmin edilməsi barədə” qərar qəbul edilməklə ümumilikdə 60,8%-i müsbət həll olunub, 1,6%-i üzrə inzibati şikayətin qismən təmin edilməsi, 27,9%-i üzrə inzibati şikayətin baxılmamış saxlanılması, 6,2%-i üzrə inzibati şikayətin təmin edilməməsi barədə qərar qəbul edilib.

İnzibati şikayətin baxılmamış saxlanılması haqqında qərarın çıxarılmasına səbəb, əsasən (96,2% halda), vergi ödəyicisi tərəfindən şikayətinin geri götürülməsi olub. Belə qərar qəbul edilmiş şikayətlər üzrə bütün zəruri araşdırmalar aparıldıqdan, zəruri sənədlər tələb olunduqdan, vergi ödəyicisinin təqdim etdiyi sənədlər araşdırıldıqdan, yaxud sənəd təqdim edilmədiyi halda vergi ödəyicisinin fəaliyyəti, hesablanmış vergilərin düzgünlüyü yoxlanıldıqdan sonra ödəyici ilə əlaqə yaradılaraq müvafiq izahat və məlumatlandırma işləri aparılmaqla həmin məbləğin əsaslı olduğu sübuta yetirilib ki, bunun da nəticəsində şikayətlər geri götürülüb.

Mənbə: taxes.gov.az