Blog Full

Debitor borcların uçotu nə üçün vacibdir?

Debitor borclar müxtəlif səbəblərdən yarana bilər, məsələn:

• sifariş edimiş materiallar üçün avans ödənib, amma materillar hələ təhvil alınmayıb. Bu zaman avans məbləği debitor borc sayılır, yaxud;
• işçiləri əsas idarəetmə heyətinə borc verilə bilər, yaxud mühasibatlıq səhv hesablama nəticəsində işçiyə lazım olduğundan artıq pul köçürüb.

Maliyyə vəziyyətinin sabitliyi üçün “debitor borclar” adı altında təqdim edilən aktivlərin həcminə nəzarət etmək vacibdir. Nəzarət üçün isə aktivlərin onların, o cümlədən, əsas idarəetmə heyətinin debitor borcları üzrə dəqiq uçot vacibdir. Debitor borclar ödəmə müddətinə görə aşağıdakı kimi təsniləşdirililə bilər:

• qısamüddətli, o cümlədən əsas idarəetmə heyətinin qısamüddətli debitor borcları;
• uzunmüddətli, o cümlədən əsas idarəetmə heyətinin uzunmüddətli debitor borcları.

213 saylı “Əsas idarəetmə heyətinin qısamüddətli debitor borcları” adlı hesab belə əməliyyatların hərəkəti üçün nəzərdə tutulub.

Hesablar planının 173 saylı “Əsas idarəetmə heyətinin uzunmüddətli debitor borcları” üzrə uçotun əsasları, müxabirləşmə nümunələri burada verilib.

Əsas idarəetmə heyətinin qısamüddətli debitor borclarının uçotu hesabı

AR MN kollegiyasının Q-01 №-li “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları”  mühasibat uçotu subyektlərində uçotun aparılması, hesablar üzrə müxabirləşmələrin verilməsi qaydalarını tənzimləyir.

Uzunmüddətli debitor borcları üzrə uçot hesabları Hesablar Planının 1-ci bölməsinin (“Uzunmüddətli aktivlər”) 17-ci (“Uzunmüddətli debitor borcları”) maddəsinə,  qısamüddətli debitor borcları üzrə uçot hesabları isə 2-ci bölmənin (“Qısamüddətli aktivlər”) 21-ci maddəsinə (“Qısamüddətli debitor borcları”) uyğun açılır.  213 saylı “Əsas idarəetmə heyətinin qısamüddətli debitor borcları” hesabı 21-ci maddəyə daxil olan hesablardan biridir. Hesab üzrə mühasibat uçotu subyektinin fəaliyyətinin həyata keçirilməsilə bağlı malların (işlərin və xidmətlərin) satışı prosesində əsas idarəetmə heyəti tərəfindən ödəniləcək olan qısamüddətli debitor borclarının hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatlar əks olunur.

Ümumiyyətlə, yuxarıda qeyd edilən Qaydaların 23.1-ci maddəsinə görə “Qısamüddətli debitor borcları” üzrə məlumatların əks edilməsi üçün aşağıdakı hesablar açıla bilər.

213 saylı hesab üzrə uçotun nizamlanması qaydaları

213 saylı “Əsas idarəetmə heyətinin qısamüddətli debitor borcları” hesabı üzrə hesabat dövrü ərzində mühasibat uçotu subyekti tərəfindən malların (işlərin, xidmətlərin) satışı qeyd edilən Qaydaların 23.11-ci, satılmış malların qaytarılması, ucuzlaşdırılması, habelə verilmiş güzəştlər 23.15-ci bəndi ilə nizamlanır.

Hesabat dövrü ərzində malların (işlərin, xidmətlərin) satışı üzrə əlavə dəyər vergisi həmin Qaydaların 23.13.-cü bəndlə tənzimlənir.

Qısamüddətli debitor borclara görə ödənişlər uçot hesablarında əks olunması zamanı Qaydaların 23.16-cı bəndindən, qısamüddətli debitor borclar kreditor borclarla əvəzləşdirildiyi zaman isə 23.17-ci bəndindən istifadə olunur.

Beynəlxalq uçot standartlarına uyğun tənzimləmə

213 saylı əsas idarəetmə heyətinin qısamüddətli debitor borcları hesabı üzrə uçotun tənzimlənməsi məqsədilə mühasibatın aşağıdakı beynəlxalq standartları istifadə edilə bilər:

• 9 saylı “Maliyyə Alətləri” MHBS (IFRS 9) / 39 nömrəli “Maliyyə alətləri: Tanınma və ölçülmə” MUBS (IAS 39);
• 15 nömrəli “Müştərilərlə müqavilələrdən gəlir” MHBS (IFRS 15)

Qeyd edilən beynəlxalq standartlara görə müəssisənin idarəetmə heyətində səhmdarların (payçılar) özləri və ya kənardan cəlb olunmuş mütəxəssislər istirak edə bilir. Əgər müəssisədə idarəetmə əməliyyatını səhmdarlar özləri edirsə onlara ödəniləcək pul dividend (xalis mənfəətin bölüşdürülməsi) sayılır. Lakin bu zaman diqqət olunmalı bir məqam yaranır ki­­, sözü gedən pulun divident olması üçün səhmdarların yığıncağından çıxacaq yekun protokolda xalis mənfəətin bölüşdürülməsi ilə bağlı qərar qəbul olunsun. Digər halda ödənilən pul səhmdarların müəssisəyə borcu sayılaraq “Əsas idarəetmə heyətinin qısamüddətli debitor borcları” hesabı ilə bağlı məlumatların uçotu 213 nömrəli hesabda aparılır.

213 saylı hesab üzrə müxabirləşmə nümunəsi

Aşağıdakı nümunədə müəssisə daxilində fəaliyyət göstərən işçiyə borc verilən zaman müxabirləşmələr əks olunub.

Nümunə: “ABC” MMC kassa hesabından öz işçisinə 3500 manat qısamüddətli borc verilir.

Torpaq, tikili, avadanlıqlar üzrə uçot

Torpaq, tikili, avadanlıqlar (yaxud əsas vəsaitlər) mühasibat uçotunun hesablar planının 11-ci maddəsi üzrə uçota alınır. Əsas vəsaitlərin uçotunun əsas məsələləri:

• həmin aktivlərin tanınması;
• onların balans dəyərinin, habelə;
• müvafiq amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərlərinin müəyyən edilməsidir.

Bunlar 16 saylı Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartları (IAS 16): “Torpaq, tikili və avadanlıqlar” əsasında tənzimlənir. Bu standartın məqsədi maliyyə hesabatlarının istifadəçilərinin müəssisənin torpaq, tikili və avadanlıqlara investisiyaları və həmin investisiyalardakı dəyişikliklər haqqında məlumat əldə edə bilməsi üçün əsas vəsaitlərin uçot qaydalarını müəyyən etməkdir.

MUBS (IAS) 16-ya görə torpaq, tikili və avadanlıqlar elə maddi aktivlərdir ki, bunlar:

1. malların və xidmətlərin istehsalı və ya tədarükü, icarə və ya inzibati məqsədlər üçün istifadə üçün nəzərdə tutulmuşdur və
2. bir hesabat dövründən artıq istifadə edilməsi gözlənilir.

Torpaq, tikili, avadanlıqların uçotu üzrə mühasibat hesablarının açılması, müxabirləşmələrin verilməsi AR MN kollegiyasının Q-01 №-li “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları” ilə tənzimlənir. Bu qaydalara əsasən qeyd edilən aktivlərin dəyərinin uçotu, yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri və məsrəflərin kapitallaşdırılması Hesablar Planının uyğun olaraq 111, 112 və 113 saylı hesablarında uçota alınır. Aşağıdakı məqalələrdə 111 və 112 saylı hesablar üzrə müxabirləşmələrlə aşağıdakı keçidlərdə tanış olmaq olar:

1. 111 – “Torpaq tikili və avadanlıqların dəyəri”;
2. 112 – “Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri”.

Əsas vəsaitlərlə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılmasının uçotu

Təcrübədə heç də həmişə əsas vəsaitlər alınan kimi dərhal istismara verilmir. Bəzi hallarda onlar özlərinin istimar vaxtının başlanmasını gözləyir, bəzi hallarda isə əlavə təmir quraşdırma işlərinin bitməsini gözləməli olurlar.

Bu cür hallarda əsas vəsaitlərə çəkilmiş məsrəflər onun ilkin dəyərini artırır, yəni alış qiymətinin üzərinə gəlir, ilk olaraq 113 nömrəli hesabda uçota alınır. Bu hesabın adı “Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması” hesabıdır. Aktiv hesab olub, başlanğıc mərhələdə müəssisəyə müxtəlif mənbələrdən daxil olan, digər halda daxildə istifadə məqsədilə müəssisənin özü tərəfindən hazırlanan əsas vəsaitlərə çəkilən məsrəflər qeydə alınır. Əsas vəsait istismara verilənə qədər bu məsrəflər 113 “Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması” hesabının debet hissəsində əks olunur.

113 №-li “Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması” hesabı üzrə aşağıdakı subhesablar açmaq olar (qaydaların 12.12. bəndi):

Torpaq, tikili, avadanlıqların kapitallaşdırılması ilə bağlı nümunələri nəzərdən keçirək.

Torpaq, tikili, avadanlıqlar haqqı ödənilməklə digər müəssisələrdən alındıqda kapitallaşdırma

Nümunə 1: “A” MMC “B” MMC-dən dəyəri 3300 manat olan avadanlıq almışdır. 594 manat ƏDV hesablanmışdır. Avadanlıq quraşdırılan zaman 200 manat xərc çəkilmişdir (ƏDV-siz).

Torpaq, tikili, avadanlıqlar digər müəssisələrdən alınan zaman ƏDV-nin əvəzləşdirilməsi hüququ yaranmırsa, həmin ƏDV məbləği Torpaq, tikili, avadanlıqların ilkin dəyərinin üzərinə əlavə edilir.

Nümunə 2: “A” MMC “B” MMC-dən dəyəri 4500 manat olan avadanlıq almışdır. “A” MMC ƏDV ödəyicisi olmadığı üçün hesablanan 810 manat ƏDV məbləğini əvəzləşdirmək hüququ yoxdur. Avadanlıq quraşdırılan zaman 200 manat xərc çəkilmişdir (ƏDV-siz).

Torpaq, tikili, avadanlıqlar müəssisənin təsisçisi tərəfindən nizamnamə kapitalı şəklində qoyulduqda kapitallaşdırma

Nümunə 3: “A” MMC-nin təsisçisi 4000 manat dəyərində əsas vəsaiti nizamnamə kapitalı şəklində qoymuşdur. Bu əsas vəsait quraşdırılan zaman 700 manat xərc çəkmişdir.

Torpaq, tikili, avadanlıqlar müəssisə daxilində yaradıldıqda kapitallaşdırma

Nümunə 4:  “A” MMC öz daxilində istifadə etmək məqsədilə əsas vəsait qurmaq qərarını almışdır. Bu əsas vəsaitin qurulmasına “A” MMC öz işçilərini cəlb etmişdir. İşçilərin sayı 5 nəfərdir və cəmi 4750 manat əməkhaqqı hesablanmışdır. Əsas vəsait qurulan zaman 2800 manatlıq materialdan istifadə olunmuşdur.

Torpaq, tikili, avadanlıqlar əvəzsiz alındıqda kapitallaşdırma

Nümunə 5:  “A” MMC “B” MMC-dən əvəzsiz olaraq, yəni hər hansı ödəniş etmədən Əsas vəsait əldə etmişdir. Əsas vəsait quraşdırılarkən “A” MMC digər “C” MMC-ə 300 manat ödəniş etmişdir. Həmin Əsas vəsaitə bazar qiyməti tətbiq edilmiş, 2300 manat olaraq dəyərləndirilmişdir.

Torpaq, tikili, avadanlıqlar podratçı tərəfindən quraşdırıldıqda kapitallaşdırma:

Nümunə 6: “A” MMC tikinti şirkəti olan “D” MMC-dən tikinti-quraşdırma işləri ilə bağlı xidmət almışdır. Xidmət haqqı 9800 manat təşkil etmişdir.

ƏDV-nin əvəzləşdirilməsi hüququ yaranmırsa, həmin ƏDV məbləği Torpaq, tikili, avadanlıqların dəyərinin üzərinə əlavə edilir.