Elmi-texniki tərəqqinin təsiri altında ayrı-ayrı peşələrin və istehsal heyətinin peşəkar qruplarının sayında və xüsusi çəkisində dəyişikliklər baş verir. Mühəndis-texniki işçilərin və mütəxəssislərin sayı menecerlərin və texniki icraçıların xüsusi çəkisinin nisbi sabitliyinin artması ilə müqayisədə daha sürətli templərlə artır. Bu kateqoriyadan olan işçilərin sayının artması istehsalın genişlənməsi və təkmilləşdirilməsi, onun texniki təchizatının artırılması, sahə strukturunun dəyişməsi, mühəndis hazırlığı tələb olunan iş yerlərinin yaranması, habelə buraxılan məhsulun artan mürəkkəbliyi ilə şərtlənir. Belə görünür ki, bu tendensiya gələcəkdə də davam edəcək.
İşçi heyəti istisnasız olaraq bütün müəssisələr tərəfindən istifadə olunan ən mühüm, unikal iqtisadi resurs olduğundan, əmək prosesində məhz bu keyfiyyətdə iştirak edir.
Əmək prosesi bir-biri ilə əlaqəli üç elementdən ibarətdir: əməyin özü, əmək obyektləri və əmək vasitələri. Əməyin səmərəli təşkili əmək prosesinin bütün elementlərinin ən az əmək və maddi resurslardan, yəni, işçi qüvvəsindən, əmək predmetlərindən və istehsal vasitələrindən istifadə olunacağı vahid sistemə birləşdirilməsinin bu üsulunu nəzərdə tutur və daha çox səmərə əldə ediləcəkdir.
Əməyin təşkilinin təkmilləşdirilməsinin əsas istiqamətləri əməyin bölünməsi və kooperasiyası, müəssisələrdə onların optimallaşdırılması üsullarıdır.
Malların və xidmətlərin istehsalı prosesində insanların istehsal fəaliyyətinin fərqləndirilməsi əmək bölgüsü adlanır. Başqa sözlə, bu iş yerlərinin və personalın onlara təhkim edilmiş müvafiq funksiyaların, işlərin və əməliyyatların yerinə yetirilməsində ixtisaslaşmasını nəzərdə tutan işçilərin müxtəlif əmək növlərinin ayrılmasıdır.
Fəaliyyətin miqyasına görə əmək bölgüsünün üç əsas növü fərqlənir:
- bütün ölkə miqyasında müxtəlif fəaliyyət növlərinin təcrid edilməsini nəzərdə tutan ümumi əmək bölgüsü (sənaye istehsalı və kənd təsərrüfatı, mədənçilik və emal sənayesi, istehsal və xidmət sahələri və s.);
- özəl – sahə daxilində (dəzgahqayırma, avtomobil tikintisi və s.);
- vahid – müəssisə və ya onun bölmələri çərçivəsində.
Müəssisələrdə əmək bölgüsünün bir neçə forması mövcuddur: funksional, peşəkar, texnoloji, ixtisas və s.
Əməyin funksional bölgüsü müəssisələrdə personalın məzmun və funksiyalarından asılı olaraq ayrı-ayrı işlərinin və kateqoriyalarının ayrılmasını nəzərdə tutur. Bu əlamətə görə işçilər fəhlələrə və qulluqçulara bölünür.
Əməyin peşəkar bölgüsü hər bir funksional qrup daxilində texnoloji məzmundan və yerinə yetirilən işlərin növündən asılı olaraq müxtəlif peşə və ixtisasların ayrılmasını nəzərdə tutur. Bununla əlaqədar qeyd etmək maraqlıdır ki, peşə geniş anlamda insanın əmək fəaliyyəti növünü xarakterizə edir (məsələn, usta, İqtisadçı, menecer, mühasib, dəzgahçı, dəmirçi və s.).
Əməyin texnoloji bölgüsü müəssisədə fəaliyyət göstərən istehsal proseslərinin müvafiq icraçılara təhkim olunan ayrı-ayrı mərhələlərə, çatışmazlıqlara və əməliyyatlara parçalanması deməkdir. Texnoloji əmək bölgüsü çərçivəsində istehsal texnologiyasının xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq əməyin fənn və əməliyyat bölgüsü fərqlənir.
Əməyin əyani bölgüsü hazır məhsulun, predmetin və ya məmulatın alınması üçün lazım olan işlərin və ya əməliyyatların işçi kompleksinə təhkim edilməsini nəzərdə tutur.
Əməyin əməliyyat bölgüsü ayrı-ayrı əməliyyatların ayrılmasına və onların ayrı-ayrı icraçılara təhkim edilməsinə əsaslanır.
Əməyin ixtisas bölgüsü yerinə yetirilən texnoloji proseslərin mürəkkəbliyində və dəqiqliyində, habelə işçilərin peşəkarlıq ustalığı, istehsalat təcrübəsi və şəxsi qabiliyyətində mövcud olan fərqlər ilə müəyyən edilir.
Müəssisədə personalın əmək bölgüsünün formasının seçilməsi istehsal növü, profil və məhsulun mürəkkəbliyi, istehsal texnologiyası və təşkili ilə müəyyən edilir. Vahid istehsalatda universal avadanlıq, marşrut texnologiyası və əməyin əyani bölgüsü tətbiq olunur. Kütləvi – xüsusi avadanlıq, əməliyyat texnologiyası və işçilərin dar ixtisaslaşması. Əməyin konkret istehsal şəraitində bölünməsinin ən effektiv formalarının əsaslandırılması zamanı texniki, iqtisadi, psixofizioloji və sosial amillərin qarşılıqlı təsiri nəzərə alınmalıdır.
Birgə planlı mütəşəkkil əmək fəaliyyətində iştirak etmək üçün əmək kooperasiyası işçi heyətinin bütün kateqoriyalarının birləşdirilməsi adlanır. Əmək kooperasiyası idarəetmənin bütün səviyyələrində həyata keçirilir: iş yerindən tutmuş, bütün ölkənin və ya bütün dünya təsərrüfatının iqtisadiyyatına qədər. O, məhsulların hazırlanması və satışı prosesində ayrı-ayrı ifaçılar və ya istehsalat bölmələri arasında davamlı əmək münasibətləri sistemindən ibarətdir. Ümumi iqtisadi məqsədə nail olmaq üçün işçi qrupları (briqadalar), istehsal sahələri, müxtəlif şöbə və ya xidmətlər və müəssisənin özü kooperasiya nümunələri kimi xidmət edə bilər.
Müəssisə daxilində işçilərin əməyinin kooperasiyası aşağıdakı növlərə malikdir:
- sexlərarası-istehsal prosesinin ayrı-ayrı sexlər arasında bölünməsinə əsaslanır və bu sexlərin məhsulun hazırlanması üzrə birgə proseslərdə planlı iştirakının təmin edilməsinə yönəlib;
- sexlərdaxili – istehsalat prosesinin sahələr, briqadalar, fəhlələr arasında bölünməsinə əsaslanır;
- sahədaxili-sahənin daxilində ayrı-ayrı fəhlə və ya briqadalar arasında istehsal əlaqələrində ifadə olunur.
Sahədaxili kooperasiyasının təşkilinin ən xarakterik forması briqadaların formalaşdırılmasıdır. Əmək kooperasiyasının bu forması insanın digər fəaliyyət sahələrində də geniş tətbiq olunmuşdur, məsələn, müvəqqəti əmək (yaradıcılıq) kollektivlərinin yaradılması yayılmışdır. Müasir şəraitdə bu, xüsusilə, layihə komandalarının formalaşmasına aiddir, zaman məhdud olan hər hansı bir layihənin yerinə yetirilməsi üçün personalın xüsusi komandası-mahiyyətcə briqada formalaşır.
