Qeyri-maddi aktivlərin uçotu haqqında saytımızda silsilə məqalələr yerləşdirilib. Belə aktivlərin hərəkəti hesablar planının 101-ci hesabında aparılır.
“101-ci hesabda qeyri-maddi aktivlər üzrə daxil olmanın uçotu” adlı məqaləmizdə müəssisənin bu tip aktivlərin əldə etməsinin müxtəlif halları şərh olunub. İndi isə qeyri-maddi aktivlərin xaricolunması hallarına nümunələri nəzərdən keçirək.
Qeyri-maddi aktivlərin satışı
Nümunə1: “A” MMC 8600 AZN dəyərində proqram təminatını istifadə etdikdən sonra qalıq dəyərilə “D” MMC-ə satmışdır. Xaric olunma anına yığılmış amortizasiya məbləği 860 manat olmuşdur. Proqram təminatının satış qiyməti 8200 AZN təyin edilmişdir.
| Sıra №-si | Əməliyyatın adı | Debet | Kredit | Məbləğ (AZN) |
| 1 | Qeyri-maddi aktiv satıldıqda (balans dəyəri ilə) | 731 – Sair əməliyyat xərcləri | 101 – Qeyri-maddi aktivlərin dəyəri | 8600.00 |
| 2 | Yığılmış amortizasiya silindikdə | 102 – Qeyri-maddi aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri | 731 – Sair əməliyyat xərcləri | 860.00 |
| 3 | Qeyri-maddi aktiv mənfəətlə satıldıqda | 217 – Digər qısamüddətli debitor borcları | 611 – Sair əməliyyat gəlirləri | 8200.00 |
| 4 | Gəlir kimi tanınan Qeyri-maddi aktiv Ümumi mənfəətə bağlandıqda | 611 – Sair əməliyyat gəlirləri | 801 – Ümumi mənfəət (zərər) | 8200.00 |
| 5 | Qeyri-maddi aktivin qalıq dəyəri xərcə silindikdə | 801 – Ümumi mənfəət (zərər) | 731 – Sair əməliyyat xərcləri | 7740.00 |
Əvəzsiz verilmə zamanı qeyri-maddi aktivlərin uçotu
2: “A” MMC qalıq dəyəri 1500 AZN olan qeyri-maddi aktivi “D” MMC-ə əvəzsiz olaraq, yəni qarşılığında hər hansı ödəniş almadan təqdim etmişdir. Xaric olunma anına yığılmış amortizasiya məbləği 250 AZN olmuşdur.
| Sıra №-si | Əməliyyatın adı | Debet | Kredit | Məbləğ (AZN) |
| 1 | Əvəzsiz təqdim edilən Qeyri-maddi aktiv müəssisənin balansından çıxarıldıqda | 731 – Sair əməliyyat xərcləri | 101 – Qeyri-maddi aktivlərin dəyəri | 1500.00 |
| 2 | Yığılmış amortizasiya silindikdə | 102 – Qeyri-maddi aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri | 731 – Sair əməliyyat xərcləri | 250.00 |
| 3 | Əvəzsiz təqdim edilən Qeyri-maddi aktiv zərərə aid edildikdə | 801 – Ümumi mənfəət (zərər) | 731 – Sair əməliyyat xərcləri | 1250.00 |
Qeyd: Qeyri-maddi aktivin xaricolması (silinməsi, satılması, əvəzsiz verilməsi) zamanı yaxud onun istifadəsindən, habelə xaricolmasından hər hansı gələcək iqtisadi səmərənin daxil olması gözlənilmədikdə həmin aktivin tanınması dayandırılır. Bu zaman yaranan gəlirlər, yaxud zərərlər xaricolmadan yaranan xalis daxilolmalarla (əgər mövcuddursa) aktivin balans dəyəri arasındakı fərq kimi müəyyən edilir. Mənfəət və ya zərər, digər məcmu gəlir haqqında hesabatda təqdim olunur.
Qeyri-maddi aktivlərin əskik gəlməsi
Əskikgəlmə olduqda qeyri-maddi aktivlərin uçotu zamanı 2 hala diqqət etmək lazımdır:
- əskik gəlmənin səbəbləri, təqsirkar məlumdur;
- əskik gəlmə üzrə səbəb və təqsirkar məlum deyil.
1-ci halda sözügedən qeyri-maddi aktiv məsuliyyəti daşıyan şəxsin yəni, müəssisənin işçisinin yaxud rəhbər şəxsin hesabına aid edilərək onun əməkhaqqından tutulacaqdır.
Nümunə 3: “A” MMC-də aparılan audit yoxlaması zamanı müəssisəyə məxsus balans dəyəri 2800 manat, yığılmış amortizasiya məbləği 560 manat olan qeyri-maddi aktivin uçot sənədlərində qeyd olunmasına baxmayaraq, real olaraq mövcud olmaması, itməsi halı aşkarlanmışdır. Auditor bunun səbəbini işçinin məsuliyyətsiz yanaşması kimi qiymətləndirmiş, həmin işçi ona qarşı qaldırılan bütün iddiaları qəbul etmişdir. Bu zaman, qeyri-maddi aktiv işçinin hesabına aid edilmiş, onun əməkhaqqısından tutulmuşdur. Qeyri-maddi aktivlərin uçotunun dəqiqləşdirilməsi zamanı bu əməliyyat “A” müəssisəsi üçün təqdim olunma kimi hesab edilmişdir.
| Sıra №-si | Əməliyyatın adı | Debet | Kredit | Məbləğ (AZN) |
| 1 | Əskik gələn Qeyri-maddi aktiv balansdan çıxarıldıqda (balans dəyəri ilə) | 731 – Sair əməliyyat xərcləri | 101 – Qeyri-maddi aktivlərin dəyəri | 2800,00 |
| 2 | Yığılmış amortizasiya silindikdə | 102 – Qeyri-maddi aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri | 731 – Sair əməliyyat xərcləri | 560,00 |
| 3 | Qeyri-maddi aktiv müəssisənin işçisinə təqdim edildikdə | 217 – Digər qısamüddətli debitor borcları | 611 – Sair əməliyyat gəlirləri | 2240,00 |
| 4 | Təqsirkar şəxsin əməkhaqqısından tutulma edildikdə | 533 – Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar | 217 – Digər qısamüddətli debitor borcları | 2240,00 |
| 5 | Gəlir kimi tanınan Qeyri-maddi aktiv Ümumi mənfəətə bağlandıqda | 611 – Sair əməliyyat gəlirləri | 801 – Ümumi mənfəət (zərər) | 2240,00 |
| 6 | Qeyri-maddi aktivin qalıq dəyəri xərcə silindikdə | 801 – Ümumi mənfəət (zərər) | 731 – Sair əməliyyat xərcləri | 2240,00 |
Qeyri-maddi aktivlərin uçotu zamanı əskik gəlmənin 2-ci halında onun səbəbləri, bundan təqsirkar hesab edilən şəxslər məlum olmur. Eyni misal üzərindən təsəvvür edək ki, həmin şəxs məlum deyil, onun təyin olunması mümkün deyil.
| Sıra №-si | Əməliyyatın adı | Debet | Kredit | Məbləğ (AZN) |
| 1 | Əskik gələn Qeyri-maddi aktiv balansdan çıxarıldıqda (balans dəyəri ilə) | 731 – Sair əməliyyat xərcləri | 101 – Qeyri-maddi aktivlərin dəyəri | 2800.00 |
| 2 | Yığılmış amortizasiya silindikdə | 102 – Qeyri-maddi aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri | 731 – Sair əməliyyat xərcləri | 560.00 |
| 3 | Qeyri-maddi aktivin qalıq dəyəri xərcə silindikdə* | 801 – Ümumi mənfəət (zərər) | 731 – Sair əməliyyat xərcləri | 2240.00 |
Qeyd: Vergi uçotu baxımından qeyri-maddi aktivin əskik gəlməsi zamanı təqsirli şəxs bilinməyən halda sözügedən qeyri-maddi aktiv bölüşdürülməmiş mənfəət hesabına silinir.
Yenidən qiymətləndirilmə zamanı qeyri-maddi aktivlərin uçotu
Nümunə 4: “A” MMC balansında olan qeyri-maddi aktivini yenidən qiymətləndirmək qərarına gəlmişdir. Qeyri-maddi aktivin balans dəyəri 2000 man., 2 illik yığılmış amortizasiya məbləği 200 man. təşkil edirdi. Lakin yenidən qiymətləndirmə aparıldıqdan sonra qeyri-maddi aktiv 1900 man. olaraq dəyərləndirilmişdir. Yenidən qiymətləndirmə nəticəsində yaranan 100 man. fərq aşağıdakı şəkildə əks etdiriləcəkdir:
| Sıra №-si | Əməliyyatın adı | Debet | Kredit | Məbləğ (AZN) |
| 1 | Yığılmış amortizasiya məbləği sıfırlandıqda | 102 – Qeyri-maddi aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri | 101 – Qeyri-maddi aktivlərin dəyəri | 200.00 |
| 2 | Yenidən qiymətləndirmə nəticəsində yaranan fərq balans dəyərini artırdıqda | 101 – Qeyri-maddi aktivlərin dəyəri | 331 – Yenidən qiymətləndirilmə üzrə ehtiyat | 100.00 |
| 3 | Yenidən qiymətləndirildikdən sonra amortizasiya hesablandıqda (1900 × 10%) | 731 – Sair əməliyyat xərcləri | 102 – Qeyri-maddi aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri | 190.00 |
