İnventarlaşdırma: tarix və müasirlik (II hissə)

Oxunma sayı: 172

İnventarlaşdırma mühasibat uçotu metodu kimi / II hissə
I hissəyə nəzər yetirmək üçün keçidə daxil olun

İnventarlaşdırma müəssisənin iqtisadi gücünü müəyyən etməyə imkan verir. L. I. Gombert

İnventarlaşdırma – mühasib işinin ayrılmaz hissəsidir. Nə vaxtsa bu uçot işinin yeganə üsulu olub. Zamanla onun rolu dəyişildi, amma, o, yox ola bilmədi.

Əvvəllər yalnız natural inventarlaşdırma olub. O, uçot obyektlərinin mövcudluğunu müəyyənləşdirməyə imkan verirdi. Lakin onların ümumi dəyərini müəyyənləşdirmirdi. Bu, Qədim Şərqdə (Misir, Babilistan, Fələstin və digər) uzun zaman pulun olmaması ilə bağlı idi. Sikkə pullar yalnız e.ə. VII əsrdə Qədim Yunanıstanda ortaya çıxacaqdı və o zaman bu özü ilə başqa bir problem ortaya çıxaracaqdı: inventarın dəyərləndirilməsi. Uçotda üç öküz qeydə alınıb, amma, öküzlər müxtəlif olur: yaxşılar və eləcə də yaxşı olmayanlar. Bax, indi onları pul dəyərinə çevirmək lazımdır. İki öküzün olması mühüm deyil, vacib olan onların dəyəridir, deyək ki, 200 drahma.

Lakin burada problem hansı dəyərləndirməni seçməkdir: öküzlər hansı qiymətə alınıb və ya onlar hansı qiymətə satıla bilər. Alış qiymətinə üstünlük verilirdi. Lakin əksəriyyət heyvanları öz təsərrüfatlarında yemləyib-bəsləyirdilər və nəticə etibarilə alış qiyməti olmurdu. Deməli, mümkün satış qiymətinə müraciət etmək lazım gəlirdi. Amma satış qiyməti də demək olar ki, həmişə subyektiv, hətta çox subyektiv olurdu.

Lakin, sikkənin – pul ölçü vahidinin meydana çıxması, uçotu inqilabiləşdirdi və məsul şəxslərin işini isə daha humanist etdi. Yunanıstanda Qədim Şərq təcrübəsindən fərqli olaraq, hər hansı bir çatışmazlığa mənəvi cinayət kimi deyil, yalnız real pulla ödənilməli olan maddi ziyanın vurulması kimi baxılmağa başladı. Yəni, buna görə insanlar əllərindən məhrum edilə bilməzdilər.

Belə deyək, mağaza müdiri olmaq istəyən adam buna görə girov qoymalıdır və əgər inventarlaşdırma nəticəsində zərər müəyyən edilərsə, onda bu çatışmazlıq avtomatik olaraq həmin girovdan tutulur. Deyək ki, 30 drahma çatışmazlıq aşkara çıxardısa, girovdan 60 drahma pul tutulurdu.

Burada hər bir kəs üçün yaxşı olur: həm mağaza müdirinin əlləri salamat qalır və sahibkar isə zərərə görə itkidən daha çox qazanc əldə edirdi. Əyləncəli dövrlər yetişmişdi: gur ticarət gedirdi. Sonsuz müharibələr olmasaydı, iqtisadi inkişaf daha sürətli gedərdi.

Orta əsrlərdə (eramızın VIII-IX əsrləri) bir tərəfdən təbii ölçünün üstünlük təşkil etməsi istiqamətində geriləmə müşahidə olunurdu. Bu reqress idi. Lakin digər tərəfdən – inventarlaşdırma qeydlərini strukturlaşdırmaq cəhdlərini görürük – bu isə inkişaf idi: belə adətən dəyərlərin dörd qrupu fərqlənirdi:

binalar və tikililər;
təsərrüfat inventarı;
ərzaqlar;
mal-qara.

Bu siyahıda pul yoxdur, bu da Qədim dünya ilə müqayisədə əmtəə münasibətlərinin aşağı səviyyədə olduğunu göstərir. Lakin X əsrdən etibarən pul Qərbi Avropanın həyatına yenidən geniş yayılmağa başlayacaqdı. O zamanın inventar qeydlərində əhəmiyyətlilik prinsipi pozulurdu: onlarda hər zaman bu növ qeydi tapırıq: “Evdəki bütün əşyalar və ofislərdəki hər şey inventar kitabına salınmışdı və heç bir dəyər təşkil etmirdi”. Əslində kifayət qədər əhəmiyyətli bir məbləğə satılmağın mümkün olmadıqları mühasibat uçotunda əks olunmurdu.