Birgə sahibkarlıqda vergilər necə hesablanır?
Azərbaycanda sahibkarlıq fəaliyyəti hüquqi şəxs yaratmadan fiziki yaxud hüquqi şəxs formasında həyata keçirilə bilər. Necə təşkil edilməsindən asılı olmayaraq, birgə fəaliyyət gəlir (mənfəət) əldə edilməsinə yönəlib və təbii ki, vergiyə cəlb edilməlidir. Azərbaycan vergi qanunvericiliyinin əsas vergi növü kimi təyin etdiyi ƏDV anlayışı sizə tanışdır. Praktikada “birgə sahibkarlıq”, “birgə sahibkarlıqda ƏDV” anlayışları ilə rastlaşırıq. Gəlin onların vergitutma baxımından şərhinə diqqət edək.
Birgə sahibkarlıq fəaliyyəti:
- hüquqi şəxs yaratmaqla, yaxud;
- hüquqi şəxs yaratmadan həyata keçirilə bilər.
Birinci hal üçün sahibkarlıq fəaliyyətində ƏDV hesablaşmaları və ödəmələri haqqında müxtəlif məqalələrimizdə danışmışıq.
Bəs hüquqi şəxs yaratmadan birgə fəaliyyətdə vergi münasibətlərini, o cümlədən birgə sahibkarlıqda ƏDV necə tənzimlənir? Belə şəxslər fəaliyyətlərindən qazandıqları gəlir və xərclərin uçotunu kimin aparması barədə razılığa gəlirlər, yəni qarşılıqlı razılığa əsasən bunu onlardan biri edir. Uçotu aparan şəxs gəlir və xərcləri nəzərə almaqla xalis gəliri bəyan edir. Xalis gəlir onlar arasında mövcud olan razılığa əsasən bölünür, onların hər biri ayrılıqda öz vergisini hesablayıb ödəyir.
Birgə fəaliyyətdə ƏDV
Hüquqi şəxs yaratmadan birgə sahibkarlıq əməliyyatları vergi tutulan aməliyyat hesab olunur, bir şərtlə ki onlar AR ərazisində həyata keçirilsin, daha dəqiq desək ƏDV məqsədləri üçün vergitutma obyekti sayılır (VM, 159.2). Məcəllə əlavə dəyər vergisinin məqsədləri üçün onların fəaliyyətinə ayrıca şəxs kimi yanaşır. Bu anlayış belə fəaliyyət zamanı uçotu aparan şəxsə şamil edilir (VM, maddə 154.5). Dövlət orqanları ilə vergi münasibətlərini (məsələn, ƏDV qeydiyyatı) uçotu aparan şəxs həyata keçirir.
Xarici təşkilatlar (fiziki şəxs olmayan xarici istənilən şəxslər) onların yerli təşkilatlarla birgə fəaliyyətinin sahibkatlıq olmadığı mütləq sübut edilməlidir, əks təqdirdə birgə sahibkatlıq fəaliyyəti hesab edilə bilər. Bu zaman həmin xaric şəxs müəssisə hesab ediləcəkdir (VM, maddə 103.2).
Nümunə 1:Tutaq ki, A və B şirkətləri hüquqi şəxs yaratmadan birgə sahibkarlıq fəaliyyəti göstərirlər. İki hala baxaq:
- Şirkətlərdən heç biri ƏDV ödəyicisi kimi qeydiyyata alınmayıb və onların birgə fəaliyyətinin həcmi 200.000 manatdan artıqdır, yaxud;
- Şirkətlərdən biri əlavə dəyər vergisi ödəyicisi kimi qeydiyyata alınıb.
Qeyd edilən hər iki hal üçün, birgə fəaliyyət haqqında razılığa uyğun, uçotu aparan şəxs ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyat ərizəsi verməyə borcludur.
Birgə sahibkarlıq fəaliyyətində tərəflərdən biri digərinə malı verə, ikinci tərəf həmin maldan yeni məhsul istehsal edib sata bilər. Bu zaman malların belə formada verilməsi təqdim edilmə deyil, sadəcə malların ötürülməsidir. Ötürülmüş malların dəyərinin 200000 manat yaxud daha artıq olması da heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Amma istehsal edilib digər şəxslərə satılmış malların həcmi həmin limiti aşarsa ƏDV qeydiyyatına alınmaq zəruri olacaqdır.
Əlavə dəyər vergisi məqsədləri üçün qeydə alınmağı zəruri edən başqa şərt, birgə fəaliyyətin hər bir iştirakçısının ayrılıqda əlavə dəyər vergisi ödəyicisi olması faktıdır.
Təəssüf ki, ölkəmizdə belə sahibkarlıq fəaliyyətinin qanunvericilik bazasında böşluqlar var. Odur ki, təcrübədə birgə sahibkarlıqda ƏDV hesablamalarının aparılması, müxtəlif vergi məsləhətləri xidmətlərinə ehtiyac yaranması hallarına az-az rast gəlinir.
