Əmək iqtisadiyyatı müəssisənin həm istehsal, həm də sosial alt sistemlərini ifadə edir, eyni zamanda, onun iqtisadi alt sisteminin mühüm elementidir.
Əmək iqtisadiyyatı bu ardıcıllıqlarla müəyyən olunur:
- Əmək resursları və müəssisə personalı. Əmək prosesi;
- İş vaxtı və əmək məhsuldarlığı;
- Müəssisədə əməyin normalaşdırılması;
- Əməkhaqqı təşkilinin prinsipləri;
- Əməkhaqqı formaları.
Əmək resursları və müəssisə personalı. Əmək prosesi
İstehsal prosesini həyata keçirmək üçün müəssisəyə lazım olan iqtisadi resursların bütün növlərindən əmək ehtiyatlarının xüsusi yer tutduğunu biz artıq bilirik. Çünki maddi nemətlərin istehsalının, şəxsi və milli sərvətin artmasının əsasını məhz insanların əmək fəaliyyəti təşkil edir.
Bir sıra mühüm anlayışları izah edək.
Əmək ehtiyatları
Əhalinin ictimai faydalı əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün fiziki inkişafa, əqli qabiliyyətə və biliyə malik olan əmək qabiliyyətli bir hissəsidir.
Əmək resurslarının həcmi əhalinin sayından, onun təkrar istehsalı rejimindən, artan yaş tərkibindən asılıdır. Ölkənin əmək resurslarının əsas hissəsini əmək qabiliyyətli yaşda olan əhali, həmçinin yeniyetmələr və əmək qabiliyyətli pensiya yaşı olan şəxslər təşkil edir.
Əmək fəaliyyətinin həyata keçirilməsi prosesində insan müəyyən fiziki və mənəvi enerji sərf edir, bu zaman əmək potensial qabiliyyətindən – işçi qüvvəsindən istifadə edir.
İşçi qüvvəsi
İnsanın malik olduğu və hər dəfə əmək fəaliyyəti prosesində istifadə etdiyi fiziki və mənəvi qabiliyyətlərin məcmusudur. “Əmək iqtisadiyyatı” mövzusunun kontekstində əmək bazarında satın alınan (satılan) işçi qüvvəsinin olduğunu qeyd etmək vacibdir. Bu zaman qeyd etmək lazımdır ki, satıcı (işçi) üçün sövdələşmə şərtləri nə qədər sərfəli olarsa, o qədər də öz qabiliyyətlərindən tam və keyfiyyətlə istifadə edəcək, əmək prosesi bir o qədər səmərəli gedə bilər. Beləliklə, işçi qüvvəsinin dəyərinin adekvat qiymətləndirilməsi istehsal prosesinin səmərəli təşkilinin ən mühüm elementidir.
İstehsalatın maddi və maliyyə amillərindən səmərəli istifadə etmək üçün nəzərdə tutulmuş əmək resursları müəssisədə onun işçiləri tərəfindən təqdim olunur.
Eyni zamanda, iki anlayışdan geniş istifadə olunur: müəssisənin kadr və personalı.
Müəssisənin kadrları dedikdə, müəssisədə ştat cədvəlinə uyğun olaraq işləyən müxtəlif peşə-ixtisas qruplarının muzdlu işçilərinin məcmusu başa düşülür. Müəssisənin kadrları, bir qayda olaraq, işçilərin əsas (ştat, daimi) tərkibidir.
Bir çox iqtisadçıların fikrincə, işçi heyəti anlayışı daha tutumlu olmaqla müəssisədə çalışan bütün şəxsi heyəti əhatə edir. Bura daxildir:
- əsas heyətin (ştat) işçiləri;
- digər müəssislərdən əvəzçilik üzrə işə qəbul edilən şəxslər;
- mülki-hüquqi xarakterli birdəfəlik müqavilə (öhdəlik müqaviləsi, xidmət göstərilməsi ilə əlaqəli müqavilə və s.) üzrə işləri yetirən şəxs.
Müəssisənin işçi heyəti kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinə bölünən bir sıra xüsusiyyətlərə malik olmalıdır. Personalın keyfiyyət xüsusiyyətlərini xüsusi qeyd edək:
- müəyyən fəaliyyət sahəsində konkret biliklərin və peşəkar bacarıqlarının mövcudluğu;
- müəyyən peşəkar və şəxsi maraqlar (karyera qurmaq arzusu, peşəkar və şəxsi özünü reallaşdırmağa ehtiyac);
- konkret peşə fəaliyyəti üçün zəruri olan müəyyən psixoloji, intellektual, fiziki keyfiyyətlərin olması.
İşçi heyəti kateqoriyalar üzrə fərqləndirilir (rəhbərlər, mütəxəssislər, işçilər): peşələr üzrə; ixtisaslar və ixtisas əlamətləri üzrə.
Rəhbərlər – bunlar müəssisədə rəhbər (direktor, usta, baş mütəxəssis və s.) vəzifələrini tutan işçilərdir.
Mütəxəssislər – bunlar ali və ya orta ixtisas təhsili olan işçilərdir, habelə xüsusi təhsili olmayan, lakin müəyyən vəzifə tutan işçilərdir.
Texniki işçilər – sənədlərin hazırlanması və rəsmiləşdirilməsini, uçot və nəzarəti, təsərrüfat xidmətini (agentlər, kassirlər, kargüzar, katiblər, statistika və s.) həyata keçirən işçilərdir.
Ümumi sayında işçilərin müxtəlif kateqoriyalarının nisbəti müəssisənin, sexin, sahənin kadr (personalının) strukturunu səciyyələndirir. Kadrların strukturu həmçinin yaş, cins, təhsil səviyyəsi, iş stajı, ixtisaslaşma, normaların yerinə yetirilməsi dərəcəsi və s. kimi əlamətlərə görə müəyyən edilə bilər.
Personalın peşəkar – ixtisas strukturu əməyin peşəkar və ixtisas bölgüsü əsasında formalaşır. Peşə altında adətən müəyyən hazırlıq tələb edən əmək fəaliyyətinin növünü (cinsini) başa düşürlər. İxtisas bu peşəyə işçilərin mənimsənilməsi tədbirini xarakterizə edir və ixtisas (tarif) dərəcələrində, kateqoriyalarda əks olunur. Tarif dərəcələri və kateqoriyalar da işin çətinlik səviyyəsini xarakterizə edən göstəricilərdir.
