Mühasibat uçotu – inkişaf mərhələləri (33-cü hissə)
Cari uçot müxtəlif administratorlar tərəfindən aparılırdı. Mühasibatlıqda satın alınan materialların jurnalı və məxaric sənədləri əsasında materiallar kitabı aparılırdı. Hansı ki, onda hər bir ad altında ayrıca analitik hesab açılmışdı. Fərdi hesabların əhəmiyyətli sayından qaçmaq üçün onlar yalnız xüsusilə qiymətli və ya əhəmiyyətli bir dövriyyəyə malik olan materiallar üçün açılırdı. Çatışmazlıq, əgər o, maddi məsul şəxs tərəfindən aradan qaldırılmayıbsa, satış hesabına silinirdi. Artıq olanlar da bu hesabdan mədaxil edilirdi. Təxminən hazır məhsulların uçotu və satışı da belə təşkil edilmişdi. Lakin istehsal xərclərinin uçotu diqqət mərkəzində idi. Xərclər kommersiya və istehsal sahələrinə bölünürdü. İstehsal xərcləri üç qrupa bölünürdü: birbaşa, yerli (sex) və ümumi və bu üç qrup maya dəyərinin həcmini şərtləndirirdi.
Cari mühasibat işinin mahiyyəti sexlərdə materialların sərf edilməsi və onların anbarlardan silinməsi üzrə məlumatların kollasiyası idi. Eləcə də hazır məhsulların əsas istehsaldan silinməsi ilə yanaşı, hazır məhsullar anbarlarında onların istifadəsini nəzərdə tutur. Qarşılıqlı məlumatlar əsasında mühasibatlıq tərəfindən istehsal xərclərinə aid olan bütün birbaşa xərclərə ciddi şəkildə nəzarət edilirdi. Ayın sonunda yerli və ümumi xərclərin bir hissəsi maya dəyərinə köçürülürdü. Lakin bəzi paylar gəlir məbləğlərindən ödənilməli olan zərər və mənfəət hesabına ilin sonunda silinirdi.
Əsas vəsaitlərin uçotu üçün hər bir vahidə görə xüsusi kitabda ayrıca hesab açılırdı. Orada obyektin istismarı, əsaslı təmir və amortizasiyanın hesablanması ilə bağlı hər şey yazılırdı. Hər ay hesabların balansı tərtib edilirdi. Bu, analitik kitablarda vəsaitlərin hərəkətinə nəzarət etmək və onlarda müxtəlifliyin yoxlanılması üçün zəruri idi. Ayda bir dəfə əməliyyatların qeydiyyatı jurnalı tərtib edilirdi. İngiltərədə italyan mühasibatlığından fərqli olaraq, jurnal Əsas kitabın hesablarının aylıq dövriyyə inventarına çevrilmişdi. Bu dövriyyələrin nəticələri analitik kitablardan seçilirdi və müxabirləşmələrin tərtibatı ilə jurnala daxil edilirdi, oradan bu dövriyyələr əsas kitabın hesabına yayılırdı. Əsas kitab ümumiləşdirilirdi və balans hesabatı qısa formada təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrini təsdiq edirdi.
İngiltərədə əvvəllər uçotda personifikasiya geniş yayılmışdı. Uçotun inkişafında o üç mərhələdən keçmişdi:
- hesabın tərifi – güman edilirdi ki, malların, kassa, əsas vəsaitlərin hesabları – bunlar sanki canlı adamlardır;
- təxmin edilirdi ki, hər bir hesab – bu sahibkarın kapitalının şifrəsinin açıqlanmasıdır;
- hər bir hesabın ekran kimi interpretasiyası, hansı ki, onun köməyilə işçilərin – müəssisənin əməkdaşlarının davranışları müşahidə edilir; bu aspekt personalaşdırma adını alıb.
Personifikasiyanı, hesablaşma hesabının ya pul vəsaiti hesabına, ya da hesablama hesabı kimi qiymətləndirilə biləcəyi bir çatışmazlıq hesab edən mühasiblər tərəfindən tənqidlərə səbəb olurdu.
İngiltərədə uçotun ilk nəzəriyyəçiləri D.V. Fulton, V.F. Foster, L.R. Diksi, E.Q. Folsom və digərləri olmuşlar.
Fulton hesablar sistemində kapital hesabının təkcə əhəmiyyətini dəyərləndirən ilk şəxs olmamışdı, o həm də bütün hesabları iki qrupa bölmüşdü: kapital hesabı və bütün digər hesablar. Birinci hesab mühasibat uçotunun məqsədini həyata keçirirdi, qalanları isə yalnız məqsədə nail olmaq üçün vəsaitlər idi. Kapital hesabı vasitəsi ilə kapitalın sahibi ilə bütün digər fiziki və hüquqi şəxslər arasındakı münasibətlər açıqlanırdı.
Bu ideyaya Foster tərəfindən aydınlıq gətirilmişdir, kapital hesabına o, mülkiyyətçinin bütün hesablarını, yəni, nəticə hesablarını, fondların hesablarını və ehtiyatlarını aid edirdi. Folsom mühasibat uçotunun dəyərlərin hərəkətinə əsaslandığını iddia edərək daha da irəli getdi; hesabların təsnifatını çıxardığı dəyərlərin təsnifləşdirilməsi ona məxsus idi. Hesabların təsnifatının əsasını təşkil edən dəyər, qiymətləndirməni diktə edirdi və qiymətləndirmə seçimi mülkiyyətçilər arasında bölüşdürülməli olan mənfəətin dəyərinə təsir edirdi. Səhmdar cəmiyyətlərin yayılması ilə sahibkarlar daha çox mənfəət və müvafiq olaraq, dividendlərin maksimal məbləğinə üstünlük veriblər.
Lakin bütün mühasibat nəzəriyyəçiləri bu müddəa ilə razılaşmadılar. Diksi, müəssisədə qeyri-pul mənfəətinin və ya qeyri-pul itkisinin ola biləcəyinə diqqət yetirirdi. Bu, aktivlərin qiymətlərinin dəyişməsi nəticəsində mümkündür. Əgər aktivlərin bazar qiyməti uçot qiymətindən yuxarı qalxırsa, onda sahibsiz mənfəət yaranır və əksinə, əgər onların bazar qiyməti uçot qiymətindən aşağı düşərsə, – risksiz zərər əmələ gəlir.
TELEGRAM KANALIMIZA ÜZV OLUN
Ən son mühasibat xəbərlərini qaçırmaq istəmirsinizsə, bu linkə daxil olaraq XƏBƏRLƏRƏ ABUNƏ OLUN
Mühasibat, Audit və Kadr Xidmətləri üçün linkə daxil olun
Mühasibat sahəsində ən son iş elanları və xəbərlərini izləmək üçün linkə daxil olaraq qrupumuza üzv olun
