Mənfəət vergisinin hesablanması prosesində gəlirdən çıxılan və çıxılmayan xərclərinin tərkibinin müəyyən olunması mühüm əhəmiyyətə malikdir. Gəlirdən çıxılmayan xərclər, onların tərkibi Vergi Məcəlləsinin 109-cu maddəsi xarakterizə edir. Gəlirdən çıxılan xərclər tərkibinı görə genişdir. Qeyri-maddi aktivlərə çəkilən xərclərin gəlirdən çıxılması qaydası Məcəllənin 118-ci maddəsində şərh olunub.
Qeyri-maddi aktivləri vergi qanunvericiliyində
Bəzən mühasiblər qeyri-maddi aktivlərlə əməliyyatlar apararkən müəyyən çətinliklə üzləşirlər. Buna səbəb “qeyri-maddi aktivlər” anlayışının:
- nəzəri izahının genişliyi;
- praktik tətbiqində müxtəliflik;
- royaltidən düzgün ayrılmaması;
- nəzəri izahında və praktik tətbiqində bəzi ziddiyyətli görünən məqamlardır.
Gəlin ilk öncə baxaq, vergi qanunvericiliyi qeyri-maddi aktivi necə təyin edir.
Qeyri-maddi aktiv elə hüquqdur ki, qeyri-maddi formada mövcud ola bilər, varlığı maddiyatın olmasından asılı deyil yaxud müəyyən edilmiş maddi əşya üzərində (içərisində və s) də öz təsdiqini, təzahürünü tapa bilər. Sahibkarlıq subyektləri arasında bu, adətən, ikinci formada, qismən maddiləşdirilmiş formada olur. Məsələn, hər hansı hüquq, qeyri-maddi aktivin verilməsi kağızda, icazə sənədi formasında yaxud elektron formada təsdiqlənib təqdim edə bilərlər.
Müəssisələr qeyri-maddi aktivlərin mühasibat və vergi uçotunu aparmalıdır. Uçotun necə aparılması, gəlirdən çıxılan xərclər kimi necə hesablanması burada ətraflı şərh olunub.
Qeyri-maddi aktivlər üzrə xərclərin gəlirdən çıxılması
Hüquqi və fiziki şəxslər təsərrüfat fəaliyyətlərində qeyri-maddi aktivləri 1 ildən çox istifadə etdikdə, həmin obyektlərə çəkilmiş xərclər qeyri-maddi aktivlərə aid edilir. Əksi təqdirdə çəkilmiş xərclər birbaşa xərcə salmaqla qeydə alınır.
Bir ildən artıq istifadə edilən qeyri-maddi aktivlərə çəkilən xərclər amortizasiya ayırmaları formasında gəlirdən çıxılan xərclər kimi qiymətləndirilir. Amortizasiya ayırmaları VM-in 114-cü maddəsində verilmiş dərəcəyə uyğun hesablanır. Xatırladaq ki, istifadə müddəti bəlli olan qeyri-maddi aktivlər illər üzrə mütənasib olaraq, bəlli olmayanlar isə illik 10 faiz dərəcəsi ilə amortizasiya edilir.
Nümunə 2: Mikro sahibkarlıq subyekti olan “ABC” müəssisəsi mənfəət vergisi ödəyicisidir. 2020-ci ilin 01 avqust tarixində dəyəri 25000 manat olan qeyri-maddi aktiv (QMA) almışdır. QMA-ın istifadə müddəti 4 il olub. 2020-ci ilin mənfəət vergisi bəyannaməsi üzrə şirkətinin hesablayacağı maksimal amortizasiya məbləği:
25000 / 4 = 6250 manat
Yuxarıdakı nümunədə, mikro sahibkarlıq subyekti gəlirdən 2 əmsalı tətbiq etməklə amortizasiya çıxa bilməz. Qeyd edək ki, illik 10 % dərəcədən aşağı norma tətbiq edildikdə aradakı fərq növbəti illərə keçirilmir.
Beləliklə, VM-in yuxarıda qeyd edilən maddəsinə əsaslanıb deyə bilərik ki, qeyri-maddi aktivlərin:
- alınma və istehsal xərcləri kapitallaşdırılmalı;
- onların təsərrüfat fəaliyyətində istifadəsi zamanı çəkilən xərclər, həmin qeyri-maddi obyektin dəyərlərinə aid edilməli;
- dəyərə aid edilən bu xərclər gəlirdən çıxılan xərclər kimi qiymətləndirilməli və amortizasiya kimi gəlirdən çxılımalıdır.
Əgər qeyri-maddi aktivlərin ilkin dəyəri formalasarkən, həm də sonrakı istifadə zamanı çəkilmiş xərclər kapitallaşdırılmadan gəlirdən çıxılıbsa, bur xərclər amortizasiya olunacaq qeyri-maddi xərclərin dəyərinə aid etmək olmaz.
