Blog Full

Torpaq, tikili, avadanlıqlar üzrə uçot

Torpaq, tikili, avadanlıqlar (yaxud əsas vəsaitlər) mühasibat uçotunun hesablar planının 11-ci maddəsi üzrə uçota alınır. Əsas vəsaitlərin uçotunun əsas məsələləri:

• həmin aktivlərin tanınması;
• onların balans dəyərinin, habelə;
• müvafiq amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərlərinin müəyyən edilməsidir.

Bunlar 16 saylı Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartları (IAS 16): “Torpaq, tikili və avadanlıqlar” əsasında tənzimlənir. Bu standartın məqsədi maliyyə hesabatlarının istifadəçilərinin müəssisənin torpaq, tikili və avadanlıqlara investisiyaları və həmin investisiyalardakı dəyişikliklər haqqında məlumat əldə edə bilməsi üçün əsas vəsaitlərin uçot qaydalarını müəyyən etməkdir.

MUBS (IAS) 16-ya görə torpaq, tikili və avadanlıqlar elə maddi aktivlərdir ki, bunlar:

1. malların və xidmətlərin istehsalı və ya tədarükü, icarə və ya inzibati məqsədlər üçün istifadə üçün nəzərdə tutulmuşdur və
2. bir hesabat dövründən artıq istifadə edilməsi gözlənilir.

Torpaq, tikili, avadanlıqların uçotu üzrə mühasibat hesablarının açılması, müxabirləşmələrin verilməsi AR MN kollegiyasının Q-01 №-li “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları” ilə tənzimlənir. Bu qaydalara əsasən qeyd edilən aktivlərin dəyərinin uçotu, yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri və məsrəflərin kapitallaşdırılması Hesablar Planının uyğun olaraq 111, 112 və 113 saylı hesablarında uçota alınır. Aşağıdakı məqalələrdə 111 və 112 saylı hesablar üzrə müxabirləşmələrlə aşağıdakı keçidlərdə tanış olmaq olar:

1. 111 – “Torpaq tikili və avadanlıqların dəyəri”;
2. 112 – “Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri”.

Əsas vəsaitlərlə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılmasının uçotu

Təcrübədə heç də həmişə əsas vəsaitlər alınan kimi dərhal istismara verilmir. Bəzi hallarda onlar özlərinin istimar vaxtının başlanmasını gözləyir, bəzi hallarda isə əlavə təmir quraşdırma işlərinin bitməsini gözləməli olurlar.

Bu cür hallarda əsas vəsaitlərə çəkilmiş məsrəflər onun ilkin dəyərini artırır, yəni alış qiymətinin üzərinə gəlir, ilk olaraq 113 nömrəli hesabda uçota alınır. Bu hesabın adı “Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması” hesabıdır. Aktiv hesab olub, başlanğıc mərhələdə müəssisəyə müxtəlif mənbələrdən daxil olan, digər halda daxildə istifadə məqsədilə müəssisənin özü tərəfindən hazırlanan əsas vəsaitlərə çəkilən məsrəflər qeydə alınır. Əsas vəsait istismara verilənə qədər bu məsrəflər 113 “Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması” hesabının debet hissəsində əks olunur.

113 №-li “Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması” hesabı üzrə aşağıdakı subhesablar açmaq olar (qaydaların 12.12. bəndi):

Torpaq, tikili, avadanlıqların kapitallaşdırılması ilə bağlı nümunələri nəzərdən keçirək.

Torpaq, tikili, avadanlıqlar haqqı ödənilməklə digər müəssisələrdən alındıqda kapitallaşdırma

Nümunə 1: “A” MMC “B” MMC-dən dəyəri 3300 manat olan avadanlıq almışdır. 594 manat ƏDV hesablanmışdır. Avadanlıq quraşdırılan zaman 200 manat xərc çəkilmişdir (ƏDV-siz).

Torpaq, tikili, avadanlıqlar digər müəssisələrdən alınan zaman ƏDV-nin əvəzləşdirilməsi hüququ yaranmırsa, həmin ƏDV məbləği Torpaq, tikili, avadanlıqların ilkin dəyərinin üzərinə əlavə edilir.

Nümunə 2: “A” MMC “B” MMC-dən dəyəri 4500 manat olan avadanlıq almışdır. “A” MMC ƏDV ödəyicisi olmadığı üçün hesablanan 810 manat ƏDV məbləğini əvəzləşdirmək hüququ yoxdur. Avadanlıq quraşdırılan zaman 200 manat xərc çəkilmişdir (ƏDV-siz).

Torpaq, tikili, avadanlıqlar müəssisənin təsisçisi tərəfindən nizamnamə kapitalı şəklində qoyulduqda kapitallaşdırma

Nümunə 3: “A” MMC-nin təsisçisi 4000 manat dəyərində əsas vəsaiti nizamnamə kapitalı şəklində qoymuşdur. Bu əsas vəsait quraşdırılan zaman 700 manat xərc çəkmişdir.

Torpaq, tikili, avadanlıqlar müəssisə daxilində yaradıldıqda kapitallaşdırma

Nümunə 4:  “A” MMC öz daxilində istifadə etmək məqsədilə əsas vəsait qurmaq qərarını almışdır. Bu əsas vəsaitin qurulmasına “A” MMC öz işçilərini cəlb etmişdir. İşçilərin sayı 5 nəfərdir və cəmi 4750 manat əməkhaqqı hesablanmışdır. Əsas vəsait qurulan zaman 2800 manatlıq materialdan istifadə olunmuşdur.

Torpaq, tikili, avadanlıqlar əvəzsiz alındıqda kapitallaşdırma

Nümunə 5:  “A” MMC “B” MMC-dən əvəzsiz olaraq, yəni hər hansı ödəniş etmədən Əsas vəsait əldə etmişdir. Əsas vəsait quraşdırılarkən “A” MMC digər “C” MMC-ə 300 manat ödəniş etmişdir. Həmin Əsas vəsaitə bazar qiyməti tətbiq edilmiş, 2300 manat olaraq dəyərləndirilmişdir.

Torpaq, tikili, avadanlıqlar podratçı tərəfindən quraşdırıldıqda kapitallaşdırma:

Nümunə 6: “A” MMC tikinti şirkəti olan “D” MMC-dən tikinti-quraşdırma işləri ilə bağlı xidmət almışdır. Xidmət haqqı 9800 manat təşkil etmişdir.

ƏDV-nin əvəzləşdirilməsi hüququ yaranmırsa, həmin ƏDV məbləği Torpaq, tikili, avadanlıqların dəyərinin üzərinə əlavə edilir.

ƏDV hesablanması zamanı vergi dərəcəsi necə tətbiq olunur?

Əlavə dəyər vergisi hesablanması zamanı bir neçə məqama diqqət etmək lazımdır. Dövlət büdcəsinə ödənməli olan məbləğ vergi dərəcəsi ilə vergitutma bazasının (taxation base) hasili kimi müəyyən edilir. ƏDV hesablanması həyata keçirilən ticari əməliyyatdan, onun formasından və xarakterindən asılıdır. Hesablamalar zamanı tətbiq edilən ƏDV dərəcəsinə görə belə əməliyyatları aşağıdakı kimi qruplaşdıra bilərik:

• malların dəyərindən əlavə dəyər vergisinin hesablanması;
• ticarət əlavəsindən ƏDV hesablanması;
• ƏDV-yə cəlb edilməyən əməliyyatlar;
• ƏDV-yə cəlb edilən, amma hesablama aparılmayan əməliyyatlar (0 % dərəcə tətbiq edilən hesablamalar).

Məsələn, kənd təsərrüfatı məhsulunun istehsalçısı tərəfindən təqdim edilən mallar 2014-cü ildən etibarən 10 il müddətinə əlavə dəyər vergisindən azaddır, yəni belə əməliyyatlara ƏDV hesablanmır.  Amma belə əməliyyatlar zamanı qanunvericilikdə müəyyən edilmiş şərtlərə əməl etmək vacibdir. Kənd təsərrüfatında ƏDV hesablanması, tətbiq edilən güzəştlər  haqqında buradan ətraflı oxuya bilərsiniz.

Aşağıda sıfır dərəcə ilə ƏDV hesablanmasına nümunə aşağıda verilib.

Nümunə 1:  Siz Azərbaycanda təsis edilmiş yerli logistika şirkətisiniz və beynəlxalq daşıma xidməti göstərirsiniz. Son 12 aylıq dövriyyəniz 200000 manatı aşdığı üçün ƏDV qeydiyyatına alınmısınız. Amma göstərdiyiniz xidmətlərə görə ƏDV ödəməli deyilsiniz (hesablamaya 0% tətbiq ediləcək).

ƏDV dərəcəsi Vergi Məcəlləsinin 173-cü maddəsində müəyyən olunub və 18 % təşkil edərək:

• hər vergi tutulan əməliyyatın;
• hər vergi tutulan idxalın dəyərinə tətbiq edilir.

Hesabat dövründə vergi tutulmalı olan əməliyyatların ümumi dəyəri vergi tutulan dövriyyəni təşkil edir.

Malların dəyərindən ƏDV hesablanması

Vergi ödənməli vaxt müəyyən edildikdən sonra, büdcəyə ödənməli ƏDV-nin hesablanaması üçün  əməliyyatların dəyərinə 18% vergi dərəcəsi tətbiq etmək lazımdır. Əlavə dəyər vergisinin yekun məbləği qanunvericiliyə uyğun əvəzləşdirmə hüququ olan vergi çıxılmaqla müəyyən edilir.   

Nümunə 2: Əlavə dəyər vergisi ödəyicisi olan A müəssisəsi aprel 2021-ci ildə 25.000 manatı rezident vergi ödəyicilərindən, 5000 manatı vergi ödəyicisi olmayan şəxslərdən, 30000 manatı isə idxal yoluyla əldə edilməklə 60000 manat dəyərində mal almışdır. Malların 4000 manatı həmin ay 10 faiz marja tətbiq edilərək satılmış və pulu daxil olmuşdur. Elektron qaimə-faktura üzrə alınmış malların yalnız ƏDV hissəsi ödənmişdir. Aprel ayında büdcə üzrə vergi münasibətləri:

1. Hesablanan: 4400*18%=792 manat
2. Əvəzləşdirilən : 30000*18% = 5400 manat

Büdcədən qaytarılır : 4608 manat

Bəzi hallarda  ƏDV hesablanması zamanı dövriyyənin dəqiqləşdirilməsinə ehtiyac yaranır. Belə halları Məcəllənin 163-cü maddəsi tənzimləyir. Maddə üzrə qeyd edilmiş hallar baş verdikdə əməliyyatın baş verdiyi aya yaxud onun əlaqəsi olduğu əvvəlki əməliyyatın tarixinə deyil, faktiki dəyişikliyin baş verdiyi hesabat dövrünə baxmaq lazımdır. Yəni vergi köhnə dövrə aid olsa da, faktiki həmin halı yaradan ayda ödənilməli vergilərlə birlikdə ödənilir.

Nümunə 3: 2021-ci ilin fevral ayında ƏDV ödəyiciləri olan A hüquqi şəxsi B firmasına 5000 AZN dəyərində mal satmaq üçün alqı-satqı müqaviləsi bağlamışdır. Müqavilənin şərtlərinə əsasən aprel ayında A firması malların 3000 AZN-lik hissəsini təqdim edir. B firması ödənişi edir və əvəzləşdirir. Lakin növbəti ay mallarla bağlı müəyyən qüsurlar aşkar edildiyi üçün tam şəkildə geri qaytarılır. B firması iyun ayının bəyannaməsində ödəyib əvəzləşdirdiyi vergini dövlət büdcəsinə hesablamalıdır.

Ticarət əlavəsindən ƏDV hesablanması

AR ərazisində istehsal edilmiş kənd təsərrüfatı məhsulları pərakəndə yaxud topdansatış qaydasında satıla bilər. Pərakəndə satışla məşğul olan belə istehsalçılarda əlavə dəyər vergisi tətbiq edilmiş ticarət əlavəsindən hesablanır. Odur ki, pərakəndə satış zamanı həmin malların uçotu ayrıca aparılmalıdır, əks təqdirə ƏDV hesablanması üçün vergi dərəcəsi ümumi dövriyyəyə tətbiq edilir.

Ticarət əlavəsinin qeyd edilən tərifi müstəsna olaraq mallara və müstəsna olaraq kənd təsərrüfatı mallarına və müstəsna olaraq Azərbaycanda istehsal edilmiş belə malların pərakəndə satışına aiddir. Belə malları topdansatış ticarət qaydasında satanlar adi qaydada malın dəyərindən ƏDV hesablayır.

Nümunə 4:  “Yeni Aqro” MMC şirkəti kənd təsərrüfatı məhsullarının satışı üzrə ixtisaslaşıb. Hesabat dövründə daha əvvəllər istehsalçıdan aldığı 40000 AZN dəyərində kənd təsərrüfatı məhsulunu topdansatış qaydası ilə 15 faiz marja ilə digər vergi ödəyicilərinə satmış, 10.000 AZN dəyərində belə məhsulları 10 faiz marja ilə Rusiyaya ixrac etmiş, 25000 AZN dəyərində malları isə 5 faiz marja ilə pərakəndə satış etmişdir. Hesabat dövrü üçün “Yeni Aqro” MMC-nin hesablamalı olduğu ƏDV-ni müəyyən edək:

                    46000*18% = 8280 

                    11000*0% = 0 

                    1250*18% = 225 

Burada 46.000  topdansatış qiyməti, 11000 AZN ixracın qiymətidir. VM-in 165.1.3-cü maddəsinə əsasən malların ixracı ƏDV-yə sıfır dərəcə olmaqla cəlb edilir.

2022-ci il 1 yanvar tarixindən kənd təsərrüfatı mallarının mənşəyindən, pərakəndə və ya topdansatış qaydasında satılmasından asılı olmayaraq, alış və satışı düzgün  rəsmiləşdirilmişdirsə, 3 il ərzində ƏDV ticarət əlavəsindən hesablanır.                

Əgər hesablanan vergi əvəzləşdirilməli olan məbləğindən artıqdırsa, artıq məbləğ şəxsi hesab vərəqəyə vergi ödəyicisinin xeyrinə işlənir.

İdxal zamanı əlavə dəyər vergisinin hesablanması

İdxal zamanı gömrük orqanları malların gömrük dəyərini müəyyən edir. Gömrük dəyəri  statistik dəyərlərin manatla ifadəsidir. Yəni, ola bilər ki, sizin malın invoys dəyəri 1000 USD təşkil etsin, gömrük orqanları isə həmin mal üçün 1200 USD statistik dəyər müəyyən edə bilər. Belə bir səlahiyyət onlara gömrük qanunvericiliyinə əsasən verilib.

Statistik dəyər bir növ bazar dəyəri kimi bir dəyərdir. İdxal zamanı ƏDV hesablanması vergi dərəcəsi vergi tutulan dəyərə tətbiq edilməklə aparılır.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 4 aprel 2024-cü il tarixli 200 nömrəli “Ezamiyyə xərclərinin normaları haqqında” Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2008-ci il 25 yanvar tarixli 14 nömrəli Qərarında dəyişiklik edilməsi barədə” Qərarına əsasən, ezamiyyə xərclərinin normalarına dəyişiklik edilərək əvvəl müəyyən edilmiş normalar artırılıb.

Yeniliyi əmək qanunvericiliyi üzrə ekspert Nüsrət Xəlilov şərh edir. 

Ezamiyyə normalarına son dəyişiklik 20 iyun 2018-ci il tarixdə edilib. Belə ki, Bakı şəhəri üzrə müəyyən olunmuş norma 65,0 manatdan 90,0 manata, Gəncə, Sumqayıt və Naxçıvan şəhərlərinə 50,0 manatdan 70,0 manata, respublika tabeli digər şəhərlərdə, rayon mərkəzlərində, şəhər tipli qəsəbələrdə və kəndlərə isə 45,0 manatdan 65,0 manata artırılıb.

Nazirlər Kabinetinin 4 aprel 2024-cü il tarixli 200 nömrəli Qərarı ilə ezamiyyə normaları artırılaraq aşağıdakı kimi müəyyən olunub:
Azərbaycan Respublikasının ərazisində ezamiyyə xərclərinin 1 günlük norması

Bakı şəhərində – 125 manat;

Naxçıvan şəhərinə – 100 manat;

Gəncə və Sumqayıt şəhərlərində – 95 manat;

Digər şəhərlərdə, rayon mərkəzlərində, şəhər tipli qəsəbələrdə və kəndlərdə – 90 manat məbləğində müəyyən edilib.

Bu Qərara əsasən, eyni zamanda, Naxçıvan şəhərinə ezamiyyə norması ayrıca müəyyən olunub. Dəyişikliyə qədər, Gəncə, Sumqayıt və Naxçıvan şəhərlərində ezamiyyə xərclərinin 1 günlük norması 70 manat olaraq müəyyən edilib.

Edilmiş dəyişikliklərdən biri də müvafiq Qərarla Azərbaycan Respublikasının ərazisində ezamiyyə xərclərinin müəyyən edilmiş birgünlük normasının mehmanxana xərcləri təşkil edən hissəsinin 80 faizdən 70 faizə endirilməsidir.

Həmçinin, daimi iş vaxtı yolda keçən və gediş-gəliş xarakteri daşıyan, növbə (vaxta) metodu ilə işləyən və çöl şəraitində çalışan (gündəlik iş vaxtı başa çatdıqdan sonra öz daimi yaşayış yerinə qayıtmaq imkanı olmayan) müəssisə, idarə və təşkilatların işçilərinə ezamiyyə xərcləri əvəzinə hər gün üçün ödənilən 15 manat əlavə vəsait artırılaraq 20 manat həddində müəyyən olunub.

Son Qərarala edilən dəyişikliklərdən digəri xarici ölkələrə ezamiyyə xərclərinin 1 günlük normaları ilə bağlıdır. Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarı ilə xarici ölkələrə ezamiyyə xərclərinin 1 günlük normaları da artırılıb.

Mənbə: vergiler.az

Dövlət müəssisə və təşkilatlarının, habelə nizamnamə kapitalında dövlətin payı olan müəssisələrin balansında olan yararsız hala düşmüş, həmçinin, oğurlanmış və ya naməlum şəraitdə itmiş əsas vəsaitlərin (fondların) silinməsi və bu vəsaitlərin söküntüsündən əldə edilən material qiymətlilərinin satışı üzrə Qaydalarda dəyişiklik edilib.

Baş nazir Əli Əsədov bununla bağlı qərar imzalayıb.

Qərara əsasən, vahidinin (dəstinin) ilkin balans dəyəri 5000 manata qədər olan əsas vəsaitlərin (fondların) silinməsinə dair komissiyanın aktları təşkilatın rəhbəri tərəfindən təsdiq ediləcək və bundan sonra bu əsas vəsaitlər (fondlar) balansdan silinəcək. Bu halda həmin əsas vəsaitlərin (fondların) silinməsinə dair İqtisadiyyat Nazirliyi yanında Əmlak Məsələləri Dövlət Xidmətinin rəyi tələb olunmayacaq. Qeyd edək ki, əvvəl bu vəsait 25 milyon manat nəzərdə tutulmuşdu.

Həmçinin, vahidinin (dəstinin) ilkin balans dəyəri 5000 manatdan yuxarı olan əsas vəsaitlərin (fondların) silinməsi zamanı təşkilatda yaradılmış komissiya tərəfindən tərtib edilən əmlakın (qiymətlilərin) ləğvi aktı Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsindən müvafiq rəy alındıqdan sonra (Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən müəyyən edilmiş hallar istisna olmaqla) həmin təşkilatın baş idarəetmə orqanı tərəfindən (belə orqan olmadıqda, təşkilatın özü tərəfindən) təsdiq edilməklə, bu əsas vəsaitlərin (fondların) silinməsi həyata keçiriləcək.

Qərara əsasən, təqdim edilmiş sənəd və məlumatların ilkin təhlili zamanı balansdan silinməsi nəzərdə tutulan əsas vəsaitlərin istismara və digər sahələrdə istifadəyə yararlılığı müəyyən edildiyi halda, həmin əsas vəsaitlərin (fondların) səmərəli istifadə imkanlarının araşdırılması məqsədilə bu Qayda ilə müəyyən edilmiş müddət ərzində yerində baxış keçirilir və baxış aktı tərtib edilir.

Balansdan silinməsi nəzərdə tutulan əsas vəsaitlərə (fondlara) baxış keçirilməsi üçün zəruri şərait yaradılması balanssaxlayıcı tərəfindən təmin edilir.

Xidmətin rəsmi qaydada müsbət rəyi alınanadək silinməyə təqdim edilmiş əsas vəsaitlərin mövcud vəziyyətinin qorunub saxlanılmasına görə balanssaxlayıcı mülki məsuliyyət daşıyır.

Balansdan silinməsi nəzərdə tutulan daşınmaz dövlət əmlakının vəziyyətinin qənaətbəxş və səmərəli istifadə imkanlarının olduğu müəyyən edilərsə, balanssaxlayıcı və Xidmət tərəfindən həmin daşınmaz dövlət əmlaklarının səmərəli istifadəsinin təmin edilməsi istiqamətində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 6 iyun tarixli 586 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında dövlət əmlakının idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi üzrə Dövlət Proqramı”na uyğun olaraq zəruri tədbirlər görülür.

Balansdan silinməsi nəzərdə tutulan daşınar dövlət əmlakının (o cümlədən nəqliyyat vasitələrinin və ya onların hissələrinin) tərtib edilmiş baxış aktına əsasən istifadəyə və ya satışa yararlı olması müəyyən edilərsə, həmin əmlakın açıq hərrac yolu ilə satışı həyata keçiriləcək.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən müəyyən edilmiş hallar istisna olmaqla, xüsusi əhəmiyyətli əsas vəsaitlərin (fondların) silinməsi barədə Xidmət tərəfindən rəy Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti ilə razılaşdırılmaqla verilir.

Xüsusi əhəmiyyətli əsas vəsaitlərin (fondların) silinməsinin razılaşdırılması məqsədilə zəruri sənəd və məlumatlar Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat Nazirliyi tərəfindən Nazirlər Kabinetinə təqdim ediləcək.

Mənbə: banker.az