Blog Full

Vergi Məcəlləsinin 102.1.6 maddəsinə əsasən, fiziki şəxsin əsas iş yerində (əmək kitabçasının olduğu yerdə) hər hansı muzdlu işlə əlaqədar əldə etdiyi aylıq gəliri 2.500 manatadək olduqda 200 manat məbləğində hissəsi gəlir vergisindən azad edilib. 

Qanunvericiliyin bu tələbini “Turan” Tədris Mərkəzinin təlimçisi və vergi eksperti Cavid Vəlizadə nümunələr əsasında şərh edir: 

Tutaq ki, şəxs dövlət neft-qaz sektorunda muzdla işləyir və aylıq 2.400 manat gəlir əldə edir. Bu halda həmin şəxsin aylıq gəlirindən 308 manat gəlir vergisi tutulacaq:

2.400 – 200 – 2.200 manat;

2.200 x 14% = 308 manat.

Həmçinin, Vergi Məcəlləsinin 102-ci maddəsinin müvafiq maddələrinə əsasən, fiziki şəxslərin muzdlu işlə əlaqədar əldə etdikləri gəlirdən aşağıdakı güzəştlərdən istifadə etmək hüququ vardır:

– şəhid statusu almış şəxslərin valideynlərinin, dul arvadlarının (ərlərinin) və övladlarının hər hansı muzdlu işdən vergi tutulmalı olan aylıq gəliri 800 manat məbləğində azaldılır;

– Azərbaycan Respublikasının Vətən Müharibəsi Qəhrəmanlarının, Azərbaycanın Milli Qəhrəmanlarının, Sovet İttifaqı və Sosialist Əməyi Qəhrəmanlarının, həlak olmuş, yaxud sonralar vəfat etmiş döyüşçülərin (şəhid statusu almış şəxslər istisna olmaqla) dul arvadlarının (ərlərinin) və övladlarının, 1941-1945-ci illərdə arxa cəbhədə fədakar əməyinə görə orden və medallarla təltif edilmiş şəxslərin, qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada müharibə veteranı adı almış şəxslərin, Çernobıl AES-də qəza, mülki və ya hərbi təyinatlı atom obyektlərində digər radiasiya qəzaları nəticəsində, habelə nüvə qurğularının hər hansı növləri, o cümlədən nüvə silahı və kosmik texnika ilə bağlı olan sınaqlar, təlimlər və başqa işlər nəticəsində şüa xəstəliyinə və şüa yükü ilə əlaqədar xəstəliyə tutulmuş və ya bu xəstəlikləri keçirmiş şəxslərin aylıq gəliri 400 manat məbləğində azaldılır;

– orqanizmin funksiyalarının 61-100 faiz pozulmasına görə əlilliyi müəyyən edilmiş (müharibə ilə əlaqədar əlilliyi müəyyən edilmiş şəxslər istisna olmaqla), 18 yaşınadək əlilliyi müəyyən edilmiş şəxslərin, daimi qulluq tələb edən 18 yaşınadək əlilliyi müəyyən edilmiş və ya orqanizmin funksiyalarının 81-100 faiz pozulmasına görə əlilliyi müəyyən edilmiş şəxsə baxan və onunla birlikdə yaşayan valideynlərdən (o cümlədən övladlığa götürən şəxslərdən) birinin (özlərinin istəyi ilə), arvadın (ərin), himayəçinin və ya qəyyumun hər hansı muzdlu işdən vergi tutulmalı olan aylıq gəliri 200 manat məbləğində azaldılır;

– həlak olmuş, yaxud sonralar vəfat etmiş döyüşçülərin (şəhid statusu almış şəxslər istisna olmaqla) valideynləri, habelə vəzifələrinin icrası zamanı həlak olmuş dövlət qulluqçularının valideynləri və arvadları (ərləri). Bu şəxslərin arvadlarına (ərlərinə) güzəşt o halda verilir ki, onlar təkrar nikaha girmiş olmasınlar, Əfqanıstana və döyüş əməliyyatları aparılan başqa ölkələrə göndərilmiş hərbi qulluqçular və təlim-yoxlama toplanışlarına çağırılmış hərbi vəzifəlilər, məcburi köçkünlər və onlara bərabər tutulan şəxslər (bu güzəşt mənzil qanunvericiliyinə və ya mülki-hüquqi əqdlərə əsasən ayrıca mənzil sahəsi əldə etməsi nəticəsində daimi məskunlaşmış şəxslərə şamil edilmir) aylıq gəliri 100 manat məbləğində azaldılır;

– qohumluq dərəcəsindən asılı olmayaraq, himayəsində azı üç nəfər, o cümlədən gündüz təhsil alan 23 yaşınadək şagirdlər və tələbələr olan ər və ya arvaddan birinin vergi tutulmalı olan aylıq gəliri 50 manat məbləğində azaldılır.

Lakin Vergi Məcəlləsinin 102.7-ci maddəsinə əsasən, həmin Məcəllənin 102.1-1-ci, 102.2-ci, 102.3-cü və 102.4-cü maddələri üzrə güzəşt hüququ olduqda (800 manat, 400 manat, 200 manat, 100 manat) bu güzəştlərdən biri, məbləğcə ən böyük olanı verilir. Yəni qeyd etdiyimiz güzəştlərdən aylıq gəliri 2.500 manatadək olan 200 manat azadolma və qohum dərəcəsindən asılı olmayaraq, himayəsində azı üç nəfər olan şəxslərə görə verilən 50 manat azadolma hər zaman çıxılacaq. Digər azadolma üzrə güzəştləri olduqda isə güzəştlərin məbləğcə ən böyük olanı nəzərə alınacaq.
Həmçinin, qeyd etmək lazımdır ki, “Şəhid adının əbədiləşdirilməsi və şəhid ailələrinə edilən güzəştlər haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 1-ci maddəsinə əsasən, şəhid – Azərbaycan Respublikasının azadlığı, suverenliyi və ərazi bütövlüyü uğrunda həlak olan, hərbi əməliyyatla əlaqədar itkin düşən və qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş qaydada ölmüş hesab edilən şəxsdir.

Misal

Məcburi köçkün olan şəxs dövlət neft-qaz sektorunda aylıq 1.600 manat muzdlu işdən gəlir əldə edir. Şəxsin atası 1-ci Qarabağ müharibəsində şəhid olub, özü isə 2-ci Qarabağ müharibəsində iştirak edib və himayəsində 3 nəfər vardır. Bu halda azadolmalar necə tətbiq ediləcək?

Misaldan da göründüyü kimi, bu şəxsin aylıq gəliri 2.500 manatı keçmədiyi üçün 200 manat, məcburi köçkün olduğu üçün 100 manat, şəhid ailəsi olduğu üçün 800 manat, veteran olduğu üçün 400 manat və himayəsində olan şəxslərə görə 50 manat güzəşt əldə etmək hüququ vardır. Bu halda, gəlir vergisinin hesablanması aşağıdakı qaydada aparılacaq:

(1.600 – 200 – 50 – 800) = 550 manat;

550 x 14% = 77 manat.

Mənbə: vergiler.az

Şübhəli borclar anlayışı

Mühasibat uçotu subyektlərinin debitor borcları müqavilə ilə müəyyən edilmiş müddətlərdə ödənilmədikdə yaxud ödənilmə ehtimalı çox az olduqda, habelə müvafiq təminatlarla təmin edilmədikdə şübhəli hesab olunur.

Bir qayda olaraq, şübhəli borcların müəyyən edilməsi borclularla hesablaşmaların inventarizasiyası, üzləşdirilməsi və ya başqa üsulla (məsələn, borclunun ödəmə qabiliyyətinin səviyyəsi haqqında məlumatların toplanması) həyata keçirilir. Belə borc bir-sıra səbəblərdən yarana bilər, məsələn:

• borcun ödənilməsi şərtlərinin pozulması;
• borclunun maliyyə müflisləşməsi və sair.

Belə bir vəziyyəti təsəvvür edək: şirkət bir alıcı ilə müqavilə bağlayıb və malları göndərib. Lakin qarşı tərəf vaxtında ödəniş etməyib, borcun təminatı da təmin edilməyib. Bu cür debitor borc şübhəlilər kateqoriyasına aid edilir, çünki üç məcburi şərt eyni vaxtda yerinə yetirilir:

• borc malların satışı (işlərin görülməsi və ya xidmətlərin göstərilməsi) ilə əlaqədar yaranıb;
• qarşı tərəf müqavilə üzrə vaxtında ödəniş etməyib;
• borcun girov, zaminlik və ya bank zəmanəti kimi təminatı yoxdur.

Mühasibat uçotu subyektləri digər müəssisələrlə məhsullara, mallara, işlərə və xidmətlərə görə hesablaşmalar üzrə şübhəli borclar üçün ehtiyat fondu yarada bilər. Yaradılmış ehtiyat məbləğləri təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə aid edilir.

Şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar

Ehtiyat gözlənilməz xərclərdən sığorta növüdür. Təbii ki, şübhəli debitor borclar üzrə ehtiyat yaratmamaq da olar, amma qarşı tərəf müqavilə üzrə ödənişi gecikdirirsə (və ya ümumiyyətlə ödəmirsə), o zaman şirkətə öz xərclərini, əməkhaqqını və s. ödəmək üçün vəsait tapmalı olacaq (borclar, kredit vəsaitləri və ya mənfəətdən).

Debitor borcun şübhəli kimi tanınması xüsusiyyətləri və ehtiyatın yaradılması qaydaları uçot siyasətində müəyyən edilir.

Ehtiyat fondları yalnız ümidsiz borclar üzrə zərər məbləğini ödəməyə yönəldilər bilər. Rəhbərliyin təşkilatın faktiki maliyyə vəziyyətini görməsi üçün debitor borclarının miqdarında dəyişiklikləri daim izləmək lazımdır, çünki borcun faizi dəyişə bilər.

Şübhəli borclar üçün ehtiyat elə yaradılır ki, vergi ödəyicisinin maliyyə hesabatlarında onun debitor borcları haqqında məlumatlar etibarlı olsun.

Debitorlar üzrə şübhəli borclara ehtiyatın artırılması yaxud azaldılması (bərpası) mühasibat arayışları əsasında rəsmiləşdirilir. Tənzimləmələr 218 saylı “Şübhəli borclar üzrə düzəlişlər” hesabı vasitəsi ilə aparılır.

218 saylı “Şübhəli borclar üzrə düzəlişlər” hesabı üzrə uçot

Bu hesab Hesablar Planının 2-ci bölmənin (“Qısamüddətli aktivlər”)  21-ci maddəsində (“Qısamüddətli debitor borcları”) açılan hesablardan biridir. AR MN kollegiyasının Q-01 №-li “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydaların” 23.1-ci maddəsinə görə 21 hesab üzrə  aşağıdakı hesablar açıla bilər:

212 saylı “Alıcılar və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları”;

212 saylı “Törəmə (asılı) müəssisələrin qısamüddətli debitor borcları”;

213 saylı “Əsas idarəetmə heyətinin qısamüddətli debitor borcları”;

214 saylı “İcarə üzrə qısamüddətli debitor borcları”;

215 saylı “Tikinti müqavilələri üzrə qısamüddətli debitor borcları”;

216 saylı “Faizlər üzrə qısamüddətli debitor borcları”;

217 saylı “Digər qısamüddətli debitor borcları”;

218 saylı “Şübhəli borclar üzrə düzəlişlər”

Şübhəli debitor borclar üzrə ehtiyatın məbləği borclunun maliyyə vəziyyətindən (ödəmə qabiliyyətindən) və borcun tam və ya qismən ödənilməsi ehtimalının qiymətləndirilməsindən asılı olaraq hər bir şübhəli borc üçün ayrıca müəyyən edilir.

218 saylı “Şübhəli borclar üzrə düzəlişlər” hesabda mühasibat uçotu subyektinin fəaliyyətinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar şübhəli borclar üzrə düzəlişlərin hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatlar əks etdirilir.

218 saylı hesab üzrə tənzimləmələr

“Şübhəli borclar üzrə düzəlişlər” hesabı üzrə tənzimləmələr yuxarıda qeyd edilən Qaydaların 23.18, 23.19.1, 23.23, 23.27 bəndləri üzrə aparılır.

Şübhəli debitor borclar üzrə ehtiyatlara düzəlişlərin aparılması üçün  731 saylı hesabın debeti və 218 saylı hesabın krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.

Malların (işlərin, xidmətlərin) satışı zamanı yaranan şübhəli borclar üzrə düzəlişlər Qaydaların 23.19.1 bəndi əsasında aparılır.

Ümidsiz debitor borca görə şübhəli borclar üzrə əvvəlki dövrlərdə hesablanmış düzəlişlər bu Qaydaların 23.23 və 23.27 bəndləri əsasında tənzimlənir.

Şübhəli borclar üzrə ehtiyatın yaradılması üzrə müxabirləşmə

Nümunə:  “A” MMC satış sahəsində fəaliyyət göstərir və fəaliyyət sahəsini genişləndirə bilmək üçün “B” MMC ilə müddəti 2 il olan, 90000 manat dəyərində yeni müqavilə imzalamışdır. İmzalanan müqavilənin şərtlərinə əsasən  “A” MMC -nin  müəyyən güzəştlər  etməsinə baxmayaraq qarşı tərəf yaranan debitor borcunu 2 il müddətində ödəyə bilmədiyinə görə “A” MMC məhkəməyə müraciət etmişdir. Mövcud vəziyyətlə bağlı məhkəmənin qəbul etdiyi qərara əsasən “B” MMC-nin yaranan borcu ödəyə biləcək durumda olamadığı müəyyən edilmiş, sözügedən borcun 5%-i şübhəli borclar üzrə ehtiyyata aid edilmişdir.

İstehsal nədir?

İstehsal – xammal, materiallardan istifadə etməklə yeni növ məhsulun yaradılması prosesidir. O, bütün növ ticarət əməliyyatlarının başlanğıcıdır. Ətrafınızda gördüyünüz istənilən əşya, məhsul haradasa istehsal olunub, sonra isə onlar birbaşa istehsalçıdan yaxud ticarətçidən alınır.

Bəzi hallarda, məsələn, kənd təsərrüfatı sahəsində, istehsal prosesi faktiki xammal olmadan da gedə bilir. Əlbəttə, heç nə yoxdan yaranmır, lakin istehsal üçün xüsusi xammala ehtiyac olmur, yaxud xammal özü daha əvvəl hazırlanmış məhsuldan əldə edilə bilən olur və bizim ənənəvi xammalımızdan fərqlənir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı buna bariz nümunə ola bilər. Bəlkə bu nümunə primitiv ola bilər, amma, hər halda fikrimizi izah etməyə yarayar: əlinizdə alma varsa, onun içindəki toxumdan yeni alma ağacı bitirə, çoxlu yeni almalar əldə edə bilərsiniz. Belə sahələr istehsalın xüsusi sektorları hesab edilir.

Burada əsas olan odur ki, “məsrəf” və “xərc” anlayışlarını bir birindən ayıraq. Bu idarəetmə üçün önəmlidir. Belə ki, müəssisə istehsal əməliyyatlarının icrası prosesində özünün sərəncamında olan material, əmək, maliyyə ehtiyatları sərf edir. Bütün bunların məcmusu hazırlanmış məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərini fоrmalaşdırır. Məsrəfləri və xərcləri anlayaraq onlara nəzarət etmək, optimal istehsal prosesini tapmağa, maya dəyərini azaltmağa və şirkətin kapitalını artırmağa imkan verir.

Məsrəflər nədir?

“Məsrəf” sözü “sərf” sözü ilə eyni kökdəndir, ərəb mənşəlidir, “sərf edilmiş” deməkdir. O, hər-hansı bir resursun (məsələn, material, əmək və sair) faktiki azalmasın xarakterizə edir. Məsrəflər şirkətin fəaliyyəti və inkişafı üçün zəruri olan aktivləri əldə etmək üçün xərclədiyi puldur, məsələn, binanın, avadanlıqların, kompüterlərin alınması buna bir nümunədir. Bütün bunlar malların istehsalı və ya xidmətlərin göstərilməsi prosesindən əvvəl baş verir. Məsrəflər şirkətin gələcəkdə gəlir əldə etmək üçün bu gün xərclədikləridir.

İdarəetmə hesabatlarında məsrəflər açıq şəkildə əks olunmur. Bununla belə, onu “Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat”da (statement of cash flow) silinmələr kimi, habelə “Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat” (sadəcə balans hesabatı adlandıraq) isə “Aktivlər” bölməsində görmək olar.

Məsələn, balans hesabatında mal-materiallar yaxud yenidən satış üçün malların alınmasına sərf edilən pullar “Ehtiyatlar” kimi öz əksini tapacaq.

Şirkət istehsal üçün dəzgah aldıqda, “Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatda” bu nağd pul axını kimi əks olunur. Balans hesabatında “Pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri” maddəsində azalma və “Torpaq, tikili və avadanlıqlar” maddəsinin artımını görə bilərsiniz. Məsrəflər mənfəət və zərər haqqında hesabat göstərilmir.

Məsrəflər aktivlərə, xərclərə yaxud zərərə çevrilə bilər.

• Nə qədər ki, dəzgah istehsal üçün istifadə olunur, o, aktivdir;
• Əgər şirkət onu satmaq qərarına gələrsə və gəlir əldə edərsə, onun alınmasına çəkilən məsrəflər xərcdir;
• Dəzgah yararsız hala düşərsə, onun dəyəri zərər kimi silinəcəkdir.

Bəs məsrəflər xərcə necə çevrilir yaxud ümumiyyətlə:

Xərc nədir?

Əgər fikir verimsinizsə “Xərc” anlayışı əksər hallarda “Gəlir”-lə qoşa işlənir. Xərclər gəlirlə dəstəklənən məsrəflərdir. Onların hər ikisi müəssisənin maliyyə və mühasibat hesabatlarında nəzərə alınır.

Gəlin bunu nümunədə izah etməyə çalışaq. Məsələn, kafe öz müştərilərinə qulluq etmək üçün yemək hazırlayır. Təbii ki, müxtəlif ərzaq məhsulları olmadan bunu etmək olmaz. Alışa sərf edilmiş pullar məsrəfdir. Kafe həmin məhsullardan istifadə edəndə və hazırladığı yeməkləri müştərilərə satanda xərc formalaşır. Həm də gəlir yaranır. Xərc həmişə gəlirlə qoşa meydana çıxır.

Yuxarıdakı nümunəni ümumiləşdirib deyə bilərik ki, məhsul müştərilərə satıldıqda məsrəflər xərcə çevrilir. Bu, idarəetmə uçotunda əsas məqamdır, çünki menecerə resursların necə sərf olunduğunu və  bunun gəlirə təsirini başa düşməyə kömək edir.

Məsrəflərdən fərqli olaraq, xərclər uçot məlumatlarının maraqlı tərəfləri (həm daxili, həm də xarici məlumat istifadəçiləri) üçün hazırlanan maliyyə hesabatlarında göstərilir. Xərc maddələrini “Mənfəət və zərər hesabatının” bölmələrində tapmaq olar. Hesabat özündə müəyyən dövr üçün gəlirləri, xərcləri və mənfəəti əks etdirir.

Bəs mənfəət nədir?

Mənfəət gəlir və fərq arasında fərqdir. Yəni bu, bütün istehsal və satış xərcləri çıxıldıqdan sonra qalan məbləğdir. Bəzən elə olur ki, fərq mənfi göstəriciyə malik olur – bu, artıq zərərdir.

İqtisadi ədəbiyyatda mənfəətin ümumi mənfəət, satışdan mənfəət, xalis mənfəət və sair bu kimi növləri fərqləndirilir.

Ümumi mənfəətdən müəssisə kredit faizləri, icarə, xeyriyyə fondlarına, azadolma və güzəştlər nəzərə alınmaqla mənfəət vergisi və digər bu kimi kənar ödənişləri həyata keçirir.

Qalan xalis mənfəət müəssisənin istehsal ehtiyacları, fəaliyyətin genişləndirilməsi, kadr hazırlığı və sair bu kimi sahələrə yönəldilir.

Bunlardan başqa daha bir anlayışı da rast gəlirik – istehsalat məsrəfləri.  İstehsalat məsrəfləri müəyyən bir məqsədə çatmaq üçün çəkdiyi bütün məsrəf və xərcləri özündə birləşdirir, birdəfəlik yaxud davamlı ola bilər. İstehsalat məsrəfləri resursdan istifadənin səmərəliliyin müəyyən etmək üçün təsərrüfat uçotu və təhlilində geniş istifadə olunur.

Mühasibat uçotu baxımından xərc nədir?

Biz yuxarıda məsrəf və xərclərin fərqli cəhətlərini qeyd etdik. Amma, adətən sahibkarlar, qeyri-mühasiblər bunun fərqinə varmırlar. Mühasibat uçotunda isə bu dəqiq reqlamentləşdirilib, mühasiblər üçün sərf olunmuş vəsaitin xərc kimi tanınması üçün vaxt önəmlidir. Sahibkar ofisinə aldığı mobil telefon, onun işlək vəziyyətdə qalması üçün sərf etdiyi aylıq rabitə haqqını xərc sayır. Lakin mühasib üçün birinci əməliyyat xərc olmayıb aktivlərin yerdəyişməsi, ikinci əməliyyat isə birbaşa xərc kimi tanınır.

Bu iki yanaşma arasında fərq ondadır ki, müəssisə pul verib ofisə telefon alıbsa, əslində xərc etməyib. Çünki mobil telefon aktivdir, müəssisə sanki, aktivini barter etməklə onun formasını dəyişmişdir. Müəyyən müddət sonra həmin telefonu satıb yenidən pul əldə etmək mümkündür. Xərc isə aktivlərin geri dönüşsüz axınıdır. Xərc öhdəliklərin geri dönüşsüz artımı olmalıdır.

Yuxarıdakı nümunədə ofisə alınmış telefonun aylıq rabitə xidməti haqqı birmənalı şəkildə xərc kimi uçota alınmalıdır. Çünki o pulun geri dönüşü olmayacaqdır.

Ona görə də deyə bilərik ki, “Xərc istifadənin nəticəsidir!”

Təbii ki, bu tərif özündə xərc anlayışının bütün çeşidlərini əhatə etmir, lakin sizə xərclərin böyük çoxluğunu başa düşməyə kömək edəcəkdir. Məsələn, aylıq işıq, qaz, su, rabitə, internet xidməti ödənişləri, mühafizə xidməti, məsləhət xidməti, mühasibat xidməti və s. bütün bunlar sizin istifadənizin nəticəsi olaraq ortaya çıxır, bitir. Məsrəfdən fərqli olaraq, onu artıq geri dönüşü olmur, sizi digər şəxslər qarşısında öhdələyir. Xərc istehlakın nəticəsidir.

Xərc dedikdə mütləq pul vəsaitinin çıxmasını düşünməyin, xərc barter zamanı da formalaşa bilər ya da məsələn amortizasiya xərci pulun çıxmasına bərabər deyil.