Blog Full

Debitor borcların uçotu nə üçün vacibdir

Mühasibat uçotu subyektlərində debitor borclar müxtəlif səbəblərdən yaranır, məsələn:

• sifariş edilmiş materiallar üçün avans ödənişlər materiallar təhvil alınanadək debitor borc sayılır;
• əsas idarəetmə heyətinə borc məbləğləri verilə bilər;
• icarə müqavilələri üzrə debitor məbləğlər yarana bilər və sair.

Ödəmə müddətinə debitorlar belə qruplaşdırılır:

• qısamüddətli, o cümlədən icarə üzrə qısamüddətli debitor borclar;
• uzunmüddətli, o cümlədən icarə üzrə uzunmüddətli debitor borcları.

“Debitor borclar” kimi təqdim edilən aktivlərin, o cümlədən icarə üzrə qısamüddətli debitor borcların həcminə nəzarət sahibkarlıq subyektlərinin maliyyə vəziyyətinin sabitliyi üçün önəmlidir. Nəzarət üçün dəqiq uçot lazımdır.

214 saylı “İcarə üzrə qısamüddətli debitor borcları” adlı hesab belə əməliyyatların hərəkəti üçün nəzərdə tutulub.

İcarə üzrə uzunmüddətli debitor borclarının uçotu Hesablar planının eyni adlı, 174 saylı hesab üzrə aparılır. Burada həmin hesab üzrə uçotun əsasları, müxabirləşmə nümunələri verilib.

İcarə münasibətləri və lizinq

İcarə münasibətləri bəzi mühasiblərə, sahibkarlara bəsit görünsə də əslində belə deyil, bunun kimi münasibətlər əsas etibarilə Mülki Məcəllə, “İcarə haqqında”, “Torpaq icarəsi” haqqında AR qanunları vasitəsilə tənzimlənir. Mülki Məcəllə icarə haqqında ümumi müddəaları, habelə icarə müqaviləsi ilə bağlı bir sıra şərtləri müəyyən edir, digər 2 qanun isə icarə münasibətlərinin daha ətraflı tənzimləməsin həyata keçirir.

İcarənin predmeti müxtəlif ola bilər. Bunlara binaları, daşınar əşyaları, torpaq sahələrini, hüquqları, müəssisələri misal göstərə bilərik. Qanunvericiliyə uyğun təyin edilmiş müəyyən kateqoriya əmlakın dairəsi, növləri icarə münasibətlərinin obyekti ola bilməz.

Beynəlxalq təcrübədə lizinq əməliyyatı anlayışı geniş yayılıb. Lizinq əməliyyatlarının icarə münasibətləri ilə çoxlu oxşarlıq təşkil etdiyini, sanki icarənin xüsusi forması olduğunu deyə bilərik. Oxşarlıqla yanaşı lizinqi ənənəvi icarədən fərqləndirən cəhət onun üçtərəfli olması, əmlakın (lizinq obyektinin) lizinq məqsədindən ötrü alınması kimi hallardır. Təcrübədə adətən maliyyə lizinqi yaxud sadəcə lizinq adlandırdığımız bu anlayış əslində maliyyə icarəsidir. İcarənin vərdiş etdiyimiz klassik formasına isə əməliyyat icarəsi deyilir.

İcarə üzrə qısamüddətli debitor borcların uçotu hesabı

Uzunmüddətli debitor borcları üzrə uçot hesabları Hesablar Planının 1-ci bölməsinin (“Uzunmüddətli aktivlər”) 17-ci (“Uzunmüddətli debitor borcları”)  maddəsinə,  qısamüddətli debitor borcları üzrə uçot hesabları isə 2-ci bölmənin (“Qısamüddətli aktivlər”) 21-ci maddəsinə (“Qısamüddətli debitor borcları”) uyğun açılır. 214 saylı “İcarə üzrə qısamüddətli debitor borcları” hesabı 21-ci maddəyə daxil olan hesablardan biridir.

Mühasibat uçotu subyektlərində 214 saylı hesab üzrə uçotun aparılması, hesablar üzrə müxabirləşmələrin verilməsi AR MN kollegiyasının Q-01 №-li “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları”  əsasında aparılır.

Ümumiyyətlə, qeyd edilən Qaydaların 23.1-ci maddəsinə görə “Qısamüddətli debitor borcları” üzrə məlumatların əks edilməsi üçün aşağıdakı hesablar açıla bilər.

214 saylı “İcarə üzrə qısamüddətli debitor borcları” hesabında mühasibat uçotu subyektinin fəaliyyətinin həyata keçirilməsi ilə bağlı onun aktivlərindən istifadə etmə hüququnu təmin edən müqavilələrə əsasən icarəçi tərəfindən ödəniləcək olan, habelə maliyyə icarəsində olan aktivlərə qoyulmuş xalis investisiya dəyərinə bərabər məbləğdə qısamüddətli debitor borclarının hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatlar əks etdirilir.

Qaydaların 23.6-cı maddəsinə görə 214 saylı “İcarə üzrə qısamüddətli debitor borcları” hesabı üzrə aşağıdakı subhesablar açılır:

214 saylı hesab üzrə uçotun nizamlanması qaydaları

Hesabat dövrü ərzində mühasibat uçotu subyekti tərəfindən malların (işlərin, xidmətlərin) satışı, mühasibat uçotu subyektinin aktivlərinin istifadə etmə hüququnu təmin edən müqavilələrə əsasən icarəçi tərəfindən ödənilməli olan icarə haqlarının ƏDV-si həmin qaydaların 23.13 bəndinə uyğun nizamlanır.

Qısamüddətli debitor borclar üzrə müsbət məzənnə fərqi yarandıqda həmin qaydaların 23.28 bəndi ilə nizamlanır.

Beynəlxalq uçot standartlarına uyğun tənzimləmə

İcarələrin tanınması, ölçülməsi, təqdimatı, məlumatın açıqlanması prinsiplərini 16 №-li “İcarələr” MHBS (IFRS 16) müəyyən edir. Müəssisə maliyyə öhdəliyini 9 nömrəli “Maliyyə Alətləri” MHBS-a (IFRS 9)  uyğun olaraq tanımalıdır.

Obyektin icarəyə verilməsindən gəlir əldə edildikdə müxabirləşmə nümunəsi

Müəssisə obyektlərin icarəsi fəaliyyəti ilə məşğul olur. Həmin obyektlərdən ikisini digər hüquqi şəxsə icarəyə vermişdir. İki obyekt üçün aylıq icarə haqqı ƏDV daxil olmaqla 2950 AZN təyin edilib. Ay sonunda qarşı tərəf bütün borcunu ödəmişdir.

İnvestisiya mülkiyyəti üzrə uçot

İnvestisiya mülkiyyəti mühasibat uçotunun hesablar planının 12-ci maddəsi üzrə uçota alınır. Uçotun əsas məqsədi uzunmüddətli aktivlər qrupuna aid olan investisiya mülkiyyətinin dəyərinin, yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərlərinin, habelə məsrəflərin kapitallaşdırılması üzrə uçotun aparılmasıdır.

İnvestisiya mülkiyyəti anlayışı 40 saylı Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartı əsasında tənzimlənir. Bu standartın məqsədi maliyyə hesabatlarının istifadəçilərinin müəssisənin investisiya mülkiyyəti və bu aktivlərdə dəyişikliklər haqqında məlumat əldə edə bilməsi üçün uçot qaydalarını müəyyən etməkdir.

İnvestisiya mülkiyyəti üzrə məlumatların uçotu üzrə mühasibat hesablarının açılması, müxabirləşmələrin verilməsi AR MN kollegiyasının Q-01 №-li “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları”  ilə tənzimlənir. Bu qaydalara əsasən qeyd edilən aktivlərin dəyərinin uçotu, yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri, habelə məsrəflərin kapitallaşdırılması Hesablar Planının uyğun olaraq 121, 122 və 123 saylı hesablarda uçota alınır. Aşağıdakı məqalələrdə 121 və 122 saylı hesablar üzrə müxabirləşmələrlə aşağıdakı keçidlərdə tanış olmaq olar:

121 – “İnvestisiya mülkiyyətinin dəyəri”; 

122 – “İnvestisiya mülkiyyəti üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri”  

İnvestisiya mülkiyyəti ilə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılmasının uçotu

Hesablar planının 123 saylı “İnvestisiya mülkiyyəti ilə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması” adlı hesabı aktiv hesabdır, bu aktivlər üzrə məsrəflərin kapitallaşdırılması üçün nəzərdə tutulub. Hesab üzrə aşağıdakı subhesablar açmaq olar (yuxarıda qeyd edilən Qaydaların 13.9. bəndi):

İnvestisiya mülkiyyəti alış nəticəsində və ya podrat üsulu ilə əldə edildikdə həmin qaydaların 13.11-ci bəndilə nizamlanır.

İnvestisiya mülkiyyəti təsərrüfat üsulu ilə yaradıldıqda həmin qaydaların 13.17-ci bəndilə nizamlanır.

Mübadilə nəticəsində əldə edilmiş investisiya mülkiyyəti üzrə dolayı məsrəflər həmin qaydaların 13.15-ci bəndilə nizamlanır.

İnvestisiya mülkiyyəti ilə bağlı kapitallaşdırılmış məsrəflər investisiya mülkiyyəti kimi tanındıqda həmin qaydaların 13.21-ci bəndilə nizamlanır.

İnvestisiya mülkiyyətinin kapitallaşdırılması ilə bağlı müxabirləşmə nümunələri

İnvestisiya mülkiyyəti haqqı ödənilməklə digər müəssisədən əldə edilə bilər, habelə əvəzsiz alına bilər. Müxabirləşmə zamanı ƏDV-nin əvəzləşdirilməsi hüququnun yaranıb, yaranmamasına diqqət etmək lazımdır.

İnvestisiya mülkiyyəti haqqı ödənilməklə digər müəssisələrdən əldə edildikdə

Nümunə 1:  “A” MMC digər “F” MMC-dən dəyəri 900000 manat olan investisiya mülkiyyəti kimi istifadə etmək məqsədilə bina əldə etmişdir. Tərəflərdən hər ikisi Əlavə Dəyər Vergisi ödəyicisidir. Buna görə də “A” MMC ƏDV-ni əvəzləşdirmə hüququna malikdir. Həmin il binaya 63000 manat amortizasiya hesablanmışdır.

ƏDV-nin əvəzləşdirilməsi hüququ yaranmırsa, həmin ƏDV məbləği investisiya mülkiyyətinin ilkin dəyərinin üzərinə əlavə edilir.

Nümunə 2: “A” MMC digər “F” MMC-dən dəyəri 140000 manat olan binanı investisiya mülkiyyəti kimi istifadə etmək məqsədilə əldə etmişdir. “A” MMC ƏDV ödəyicisi olmadığı üçün hesablanan 162000 manat ƏDV məbləğini əvəzləşdirmək hüququ yoxdur.

İnvestisiya mülkiyyəti əvəzsiz alındıqda

Nümunə 3:  “A” MMC “B” MMC-dən əvəzsiz olaraq, yəni hər hansı ödəniş etmədən bina əldə etmişdir. Bu binanı investisiya mülkiyyəti kimi istifadə etmək qərarına gəlmişdir. Həmin binaya bazar qiyməti tətbiq edilmiş və 46000 manat olaraq dəyərləndirilmişdir.

121 saylı “İnvestisiya mülkiyyətinin dəyəri” hesabı üzrə mühasibat müxabirləşmələrlə buradan tanış olmaq olar.

Hesablar Planının “Uzunmüddətli aktivlər” bölməsinə aid olan ayrı-ayrı hesablar üzrə uçot və müxabirləşmə nümunələri burada verilib.

Sadələşdirilmiş vergi Azərbaycan qanunvericiliyində

Azərbaycanda vergi növləri Vergi Məcəlləsinə əsasən (maddə 3.7) müəyyən edilir. Məcəllədən başqa digər normativ hüquqi aktda vergilərin müəyyən olunmasına yol verilmir. “Sadələşdirilmiş vergi nədir, ödəyiciləri kimlərdir?” sualına ətraflı cavabı AR VM-in XVII fəslində tapmaq olar. Sadələşdirilmiş vergi mövcud 9 dövlət vergi növündən biridir. O, hələ Azərbaycan vergi qanunvericiliyi formalaşdığı 2001-ci ildən tətbiq edilməyə başlanıb.

Bəs biznes üçün sadələşdirilmiş vergi nədir, hansı əhəmiyyəti var? Sadələşmiş vergi 2023-cü ildə də öz aktuallığını saxlamaqdadır. Onun tətbiqində əsas məqsəd ilk növbədə kiçik biznes nümayəndələri və fərdi sahibkarlar üçün vergilərin hesablanması, büdcə tərtibatı prosesinin asanlaşdırılmasıdır.

Mənfəət vergisinin hesablanması və ödənilməsi üçün mürəkkəb uçot əməliyyatlarının aparılması vacibdirsə, sadələşdirilmiş vergi üçün dövriyyənin həcmini bilmək kifayətdir. Hesablamalar elə də çətin deyil. Bu vergi növünü əslində bir sistem kimi anlamaq lazımdır. Yalnız bundan sonra qanunvericiliyin tələblərini düzgün başa düşə bilərik.

Ötən dövr ərzində qanunvericiliyə müəyyən düzəliş və əlavələr edilib, sadələşmiş sistemin vergitutma bazası genişləndirilib.

Vergi qanunvericiliyinə edilən dəyişikliklər

2019 və 2022-ci illərdən qüvvəyə minmiş dəyişiklər rüb ərzində 10 nəfərdən çox faktiki işə cəlb edilən işçiləri olan istehsal sahələrinin sadələşdirilmiş verginin tətbiq edilməsin qadağan edir. Bu məhdudlaşdırılma kimi görünə bilər, amma nəzərə almaq lazımdır ki, belə müəssisələrdə illik gəlirlər adətən 200.000 azn-dən yuxarı olur. Nəticədə onlar faktiki olaraq ƏDV ödəyicisi olurlar.

2019-cu ildən tətbiq edilmiş dəyişiklərdən biri topdansatış edənlərə aiddir. Dəyişikliklərə görə onlar məcbur gəlir(mənfəət) verginin ödəyiciləri edilirlər. Bu vergi ödəyicilərinə xidmət göstərən şəxslərə də aid edildi.

01.01.2020-ci ildən etibarən müəyyən şərtlər çərçivəsində pərakəndə satışla yanaşı topdansatışla məşğul olan, habelə əhali ilə yanaşı şirkətlərə, fərdi sahibkarlara xidmətlər göstərən sahibkarlıq subyektlərinin sadələşmiş sistemlə ödəyici olmaq hüququ saxlanmışdır (maddə 218.6.1, 218.6.2).

Dəyişikliklər zərgərlik və xəz-dəri məmulatlarını satan, habelə lisenziya tələb edən fəaliyyətlə məşğul olan şəxslər üçün də sadələşdirilmiş vergini tətbiq etmək hüququ ləğv edilib.

Sadələşmiş vergi 2023-cü ildə ciddi dəyişikliyə məruz qalmayıb, amma onun vergitutma bazasının genişləndirilməsi istiqamətində təşkilati işlər aparılıb.

Vergi Məcəlləsi 2024: düzəliş və əlavələr

5 dekabr 2023-cü il tarixli 1033-VIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə Vergi Məcəlləsi 2024-cü ildə bir-sıra dəyişiklikləırə məruz qalıb. Bu Qanuna əsasən 2024-cü ildən sadələşdirilmiş vergi üzrə də bir sıra yeniliklər edilib. Məsələn:

• VM-in 218.4.1 maddəsi yeni redaktədə verilib, nəticədə yük daşımlarla bağlı tələb (yük daşımalarının məcburi qaydada sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olması hüququ) ləğv edilib;
• Məcəlləsinin 218-1.1.3. maddəsi ( dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına ödənilən ixrac təşviqi məbləğinin vergidən azad olunması) ləğv olunub.

Yük daşımaları ilə edilən dəyişiklik nəticəsində bu fəaliyyətlə məşğul olan vergi ödəyiciləri 2024-cü ilin 1 yanvarından mənfəət (gəlir) vergisi ödəyicisi kimi fəaliyyət göstərir, qanunvericiliklə tələb olunan şərtlər daxilində isə ƏDV ödəyicisi olurlar. “Fərqlənmə nişanı” alınarkən onlardan vergi, MDSS və İT haqlarının ödənişi tələb olunmur. Bu ödənişləri həmin şəxslər müvafiq qanunvericilik aktlarına uyğun həyata keçirirlər.

2024-cü ildə edilən digər dəyişiklik vergi ödəyicisinin ƏDV qeydiyyatının ləğvi zamanı vergi mükəlləfiyyətinin seçimi ilə bağlıdır. Bu Məcəllənin 218-ci maddəsində öz əksini tapıb.

Məcəlləyə edilən digər düzəliş sadələşdirilmiş verginin ödənilməsi ilə bağlıdır. Belə ki, 2024-cü ilin yanvar ayının 1-dən etibarən “sadələşdirilmiş verginin ödəyicisi kimi fəaliyyət göstərən mikro sahibkarlıq subyekti olan fiziki şəxslər tərəfindən özlərinə görə ödədiyi rüblük məcburi dövlət sosial sığorta haqqı məbləğinin 25 faizi 2024-cü il yanvarın 1-dən 3 il müddətinə vergi ödəyicisinin rüb ərzində hesablanmış sadələşdirilmiş vergi öhdəliyindən (həmin öhdəliklərin məbləğindən çox olmamaqla) çıxılır.” (VM, maddə 221.1-1).

Xarici ölkələrdə tətbiqi

Yuxarıda “Sadələşdirilmiş vergi nədir, Azərbaycan qanunvericiliyində necə şərh olunur?” sualını, qısa da olsa, cavablandırmağa  çalışdıq. Bəs o, xarici ölkələrdə istifadə edilirmi?

İstənilən ölkədə sadələşmiş verginin tətbiqində başlıca hədəf, kiçik sahibkarlıq subyektləri üçün:

• vergi məsələlərini anlaşılan, əlçatan etmək;
• onlara nəzarəti optimallaşdırmaq;
• büdcə daxilolmalarını maksimum təmin etməkdir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, kiçik sahibkarlıq subyektlərinin şirkətlərdəki kimi uçot qurmaq imkanı yoxdur. Onların gəlirləri ayrıca mühasibatlıq qurmağa, işə ştatlı mühasib cəlb etməyə, ofis avadanlığı almağa imkan vermir. Dövlət az gəlirli vergi ödəyicilərində hesablamaların az olmasına, mühasibat işini sahibkarın özünün aparmasına şərait yaradır.

Sadələşdirilmiş vergi dünyanın bir çox ölkəsində tətbiq edilir. Təbii ki, “Sadələşdirilmiş vergi nədir?“ sualının cavabı müxtəlif vergi sistemlərində fərqli ola bilər. Gəlin buna nümunələrdə baxaq.

Qonşu Rusiya dövlətində eyni mənanı verən “упрощенная система налогообложения” adlı vergi rejimi mövcuddur. Düzdür, Rusiya federativ quruluşlu dövlət olduğuna görə onlarda sözügedən sadələşmiş sistem bizdəki kimi deyil, nisbətən daha az sadələşdirilmiş formadadır. Bu sistemdə hesablamalara işçi sayı, gəlir və s. tələblər daha çox təsir edir. Azərbaycan vergi qanunvericiliyi işçi sayı ilə bağlı tələbləri yalnız 01.01.2019-cu ildən etibarən, istehsal sahəsinə münasibətdə tətbiq etməyə başlayıb. Sadələşmiş vergi üzrə 2023-cü ildə bu tendensiya davam etdirilib.

Bundan başqa, Rusiya qanunvericiliyinə görə filialları olan, həmçinin digər müəssisələrdə 25%-dən artıq paya malik müəssisələr sadələşdirilmiş vergi rejimində ola bilməzlər. Söz açdığımız rejimə keçmiş şəxslər bizim ölkədə olduğu qaydada idxal, habelə, bir iki əlavə nüans xaric, ƏDV ödəyicisi olmurlar.

Lakin maraqlıdır ki, təkmil qanunvericiliyi ilə seçilən, Azərbaycan vergi qanunvericiliyinin formalaşmasında rol oynamış Fransada məsələ bir az fərqlidir. Bəs Fransa vergi sistemində sadələşdirilmiş vergi nədir, maliyyə-iqtisadi problemləri necə tənzimləyir? Burada da sadələşmiş vergi rejimi əsas etibarı ilə mikro, kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinə yönəlmişdir. Mikrosahibkarlıq subyektləri bu vergini ödəmək üçün ƏDV ödəyicisi olmağa məcbur edilmirlər, lakin istəsələr könüllü ola bilərlər. Kiçik və orta sahibkarlıq subyektləri isə sadələşdirilmiş vergi rejiminə keçmək üçün mütləq ƏDV ödəyicisi kimi qeydiyyata alınmalıdırlar. Sadələşmiş sistemə Belarusiya, Litva və s. bir çox dövlətlərdə də rast gəlmək olar.

Sadələşdirilmiş verginin tətbiq məqsədləri

Göründüyü kimi “Sadələşdirilmiş vergi nədir?” sualının cavabı kimi deyə bilərik ki, bu vergi növünün tətbiqi əslində müəyyən qədər zərurətdən irəli gəlir. Çünki bir çox sahibkarlıq subyektlərindən ciddi uçot tələb etmək, onlara yüksək vergi dərəcəsi tətbiq etmək hökumətlər üçün ciddi sıxıntıdır, onun yığımı əlavə resurslar tələb edir. Ona görə də hökumətlər adətən belə sadələşmiş sistemlərin tətbiqinə könüllü gedirlər.

Hesab edirik ki, respublikamızda da kiçik biznesə dəstək məqsədi ilə sadələşmiş vergi 2023-cü ildə daha da inkişaf etdirilməli, əhatəsi genişləndirilməlidir. Bu həmin biznes subyektlərinin, xüsusilə regionlarda, rəqabət qabiliyyətlini artırar, məşğulluq probleminin həllinə qismən də olsa kömək etmiş olar.

Eyni zamanda kiçik biznes üçün nəzərdə tutulmuş analoji hallardan sui-istifadə hallarının qarşısı alınmalıdır. Belə ki, bəzi iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə sadələşdirilmiş vergi ödəyiciləri kimi qeydiyyata durmaqla vergidən yayınma halları dövlət qurumlarının xüsusi nəzarətində olmalıdır.

Azərbaycanla Türkiyə arasında gəlirlərə görə ikiqat vergitutma aradan qaldırılıb.

Prezident İlham Əliyev bununla bağlı “Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə Türkiyə Respublikası Hökuməti arasında gəlirlərə görə vergilərə münasibətdə ikiqat vergitutmanın aradan qaldırılması və vergidən yayınmanın qarşısının alınması haqqında Saziş”in təsdiq edilməsi barədə qanunu imzalayıb.

Sənəd 2024-cü il fevralın 19-da Ankara şəhərində imzalanıb.

Mənbə: report.az